عالی قاپو یا شمس العماره تبریز
عالی قاپوی تبریز یا شمس‌العماره ساختمانی چهارطبقه، دارای عمارت کلاه‌فرنگی بوده که در بخش مرکزی شهر تبریز قرار داشت.
کلاه فرنگی
پیش از ادامه‌ی سخن به تعریف اصطلاح «کلاه فرنگی» می‌پردازیم. عمارت کلاه‌فرنگی نوع خاصی از معماری است که در اشکال مختلفی ساخته شود. اغلب ساختمان سبک و گاه تزئینی است که در میان باغ یا پارک به عنوان تفریحگاه‌هایی برای کارهای تفریحی یا سرپناه ساخته می‌شود. بنا با گنبدی شبه مخروط و یا اتاقکی مسقف برای فروش روزنامه و اغذیه نیز هست.
سرگذشت عمارت عالی قاپوی تبریز
عمارت عالی‌قاپو در عهد قاجار و توسط نجفقلی خان، پسر مرتضی قلی خان دنبلی ساخته و به آن عالی‌قاپو گفته شد.
سپس هنگام ولیعهدی ناصرالدین میرزا به تقلید از کاخ شمس‌العماره‌ی تهران نام شمس‌العماره گرفت.
درزمان مظفرالدین شاه تعمیرات کلی و اساسی درآن به عمل آمد و در پشت آن یعنی قسمت شمال باغ عالی قاپو، عمارت حرمخانه احداث شد. کوی حرمخانه از معروفترین و قدیمی‌ترین کوی و برزن‌های تبریز است که درب خروجی عمارت عالی قاپوی تبریز یا شمس‌العماره برای حرم شاهی از سمت شمالی آن، درب تاریخی باغمیشه، مغازه‌های مجیدالملک و عمرمغازالاری در آن وجود داشت و امروزه دنباله‌ی بازار کفاشان در جهت شرقی از کوی حرمخانه آغاز می‌شود.
کوی حرمخانه
کوی حرمخانه از روزگاران قدیم، محله اعیان و ارباب نشین تبریز بوده و هست و علما و بزرگان و بازرگانان و زعمای قوم در این محله ساکن بودند.
عالی‌قاپو تبریز سه درب بزرگ ورودی داشت. درب اول برای ورود ولیعهدهای قاجار و کارکنان دولتی، درب دوم از سمت شرقی برای ورود عموم مردم به خصوص در ایام ماه محرم و برگزاری مراسم عزاداری در حضور ولیعهد و درب سوم درب حرمخانه بود که حرم شاهی و افراد خاندان ولیعهد از این درب رفت و آمد داشتند. روزگاری نه چندان دور، و نزدیک به صد سال پیش، کوی حرمخانه بهترین و جالب‌ترین مکان برای گردش و گذراندن اوقات فراغت مردم تبریز بود و پاتوق عده‌ای از روشنفکران شهر محسوب می‌شد.
پس از انقراض سلسله‌ی قاجار مجموعه‌ی عالی قاپوی تبریز مقر والی و استاندار آذربایجان شد.
روند تخریب عمارت عالی قاپو
در سال ۱۳۱۲ شمسی هنگام استانداری ادیب‌السلطنه سمیعی، در این کاخ آتش افتاد و قبه و قسمت فوقانی آن که شاهکاری از هنر معماری دوره‌ی زندیه و قاجاریه محسوب می‌شد از بین رفت. گفته می‌شود که حتی به ادیب‌السلطنه تهمت می‌زدند که خود به خاطر کینه‌توزی نسبت به حکومت قاجار عمداً این کار را کرده است.
در این حادثه کتابخانه‌ی غنی، ارزشمند و بی‌بدیل آن نیز به تلی از خاکستر تبدیل شد. یک سال بعد سیلی عظیم قسمتی از باقیماندهی عمارت مزبور را خراب کرد. این کاخ خسارت فراوان دید و بخشی از طاق‌های آن فروریخت.
سرانجام باقیماندهی عمارت و اتاق‌های آینه‌کاری شده و نقاشی شده ی عالی قاپوی تبریز در سال ۱۳۲۶ هنگام استانداری علی منصور به کلی تخریب و در جای آن ساختمان جدید استانداری بنا شد که در سال ۱۳۳۳ شمسی عملیات ساختمانی آن پایان یافت. در این ایام تمام درختان بلند و کهنسال و بی‌نظیر عالی‌قاپو نیز در هنگام تجدید بنا قطع شد.
علی منصور نیز مانند ادیب‌السلطنه سمیعی به اتهام انهدام یک بنای زیبای تاریخی سرزنش شد. عده‌ای از محققان عقیده دارند که عالی‌قاپو اصفهان را از روی نقشه‌ی عمارت عالی‌قاپوی تبریز ساخته‌اند؛ زیرا این عمارت قبلاً در زمان شاه عباس اول نیز وجود داشت.
بعدها در بخش غربی عالی‌قاپو یا استانداری امروزی، ساختمان شعبه‌ی مرکزی بانک ملی ایران احداث شد. در سال ۱۳۴۸ نیز عمارت حرمخانه در شمال شرقی استانداری تخریب و عمارت امروزی فرمانداری بنا شد.
کاخ استانداری آذربایجان شرقی
عمارت فعلی استانداری در میدان شهدا به دلیل گذشت افزون بر هشت دهه از ساخت آن امروزه به یکی از نمادهای کهن شهر تبریز تبدیل شده است. دقیقا بر روی کاخ عالی قاپوی تبریز بنا شده است.
زمانی که از درب اصلی این بنا وارد می‌شویم حیاطی بزرگ و فضای سبز بسیار دل‌انگیزی می‌بینیم.پس از آن در عمارت موزه‌ی هدایا را می‌بینیم؛ موزه‌ای دربرگیرنده‌ی هدایایی که از سوی سفرا و وزرای کشورهای مختلف به استانداران مختلف این خطه اهدا شده است. این بخش در زمان استانداری استاندار بیگی به این موزه تغییر کاربری داده‌شد.
دیوارهای این عمارت تاریخی، رازهای سر به مهر زیادی دارد؛ زیرا شاهد وقوع اتفاقات گوناگونی در خطه‌ی آذربایجان به ویژه از سوم شهریور 1320 شمسی به این سو بوده است.
عمارت استانداری آذربایجان شرقی اتاق‌های متعددی دارد که دو سالن بزرگ آن به دلیل میزبانی از هیئت‌های داخلی و خارجی برای دیدار با نفر اول حوزه‌ی تصمیم سازی استان از اهمیت ویژهای برخوردار است. از نکات جالب توجه درباره‌ی تاریخچه‌ی این ساختمان تاریخی می‌توان به میز استاندار اشاره کرد که چهره‌های متعددی در طول این سال‌ها به خود دیده است.
