بازی چوگان برخاسته از ایران

وقتی در پستی که راجع به میدان نقش جهان گذاشتیم از دروازه‌های چوگان حرف به میان آوردیم، گمان کردیم که خیلی‌ها دوست دارند بدانند بازی چوگان چیست و به چه صورت برگزار می‌شود.

تاریخچه

از آنجایی که ایرانیان هم به اسب سواری علاقه داشتند و هم به تفریح و ورزش حدود ۶۰۰ سال قبل از میلاد یعنی زمان هخامنشیان این بازی در ایران شکل گرفت. یعنی ترکیبی از ورزش و تفریح و اسب سواری. شواهدی در دست است که چوگان را کهن‌ترین بازی ورزشی جهان می‎‌شناسد؛ زیرا بر دست‌نوشته‌ای که زمان آن نزدیک به ۶٠٠ سال پیش از مسیح است بازی چوگان میان ایرانیان و تورانیان گزارش شده است.

چوگان در دوره‌ی صفویه به شکوفایی رسید. اسناد تاریخی نشان داده‌اند که شاه عباس چوگان باز بوده‌ است و حتی پیش از اینکه به اصفهان بیاید در قزوین که پایتخت ایران بوده چوگان بازی می‌کرده است. همچنین میدان نقش جهان اصفهان برای چوگان بازی بنا نهاده شده بود.

ابتدای قرن نوزدهم، زمانی که شاهان نالایقی بر سر کار آمدند و فرهنگ ایران را به نابودی کشاندند، این بازی در ایران از بین رفت. حتی پس از ناصرالدین شاه تا آغاز دهه‌ی ١٣۵٠ که جنبشی برای نو کردن همه‌ی رشته‌های سوارکاری سر می‌گیرد دیگر نامی از آن برده نمی‌‌شود.

پس از روی کار آمدن پهلوی، به واسطه‌ی رابطه با اروپاییان چوگان بازی دوباره رونقی نسبی یافت.

این بازی در ابتدا عنوانی نظامی و جنگی داشت و سوارکاران ایرانی در آن استعداد اسب‌های جنگی خود را به نمایش می‌گذاشتند.

چرا چوگان؟

در سپاه ایران برای آماده نگه داشتن نظامیان و اسب‌هایشان، چوگان بازی می‌کردند. و آنگونه که در تاریخ آمده است این بازی، با یک قاعده‌ی خاص و همچنین در حضور داور انجام می‌شده است. این بازی به آمادگی سوار و اسب با هم نیاز دارد.

نام چوگان

نام چوگان از نام چوبی که در آن استفاده می‌شود برگرفته شده‌است. یعنی چوب+گان. این کلمه در فارسی قدیم به صورت چوپگان و چوبکان هم گفته می‌شد.

چوگان در کشورهای دیگر

• چوگان در سده‌های آغازین گاه شمار مسیحی از خاور به چین و ژاپن رفت و از باختر به آسیای کوچک و یونان.
• داریوش اول که هند را فتح کرد چوگان بازی در هند رواج یافت. در کلکته در سال ١٨۶٢ باشگاه چوگانی ساخته شد.
• وقتی ایرانیان و اعراب به واسطه‌ی ظهور اسلام رابطه یافتند این بازی را از آنان آموختند. و از آنجایی که اعراب از از نام‌گذاری و تولید کلمه خوششان می‌آید نام آن را صولجان گذاشتند.
• وقتی مغولان به ایران حمله کردند و با فرهنگ ایرانیان آشنا شدند، چوگان بازی را نیز یاد گرفته و در سراسر امپراتوری وسیع خود رواج دادند. از این دوره به‌عنوان جدّی‌ترین برهه‌ی خروج چوگان از ایران یاد می‌شود.
• رواج چوگان در امپراتوری مغولان باعث گرایش کنونی کشورهای شرق آسیا به این ورزش است.
• اروپاییان در زمان صفویان و در زمان استعمار خود در هند با این بازی آشنا شدند و افسران انگلیسی نیز به‌طور حرفه‌ای چوگان را در باشگاه کلکته آموخته و با خود با انگلیس بردند.
• در سال ۱۸۶۰ میلادی چوگان در انگلیس طرفدار زیادی پیدا می‌کند.
• این بازی از انگلیس به آمریکای جنوبی می‌رود و طرفدارانش بسیار زیاد می‌شوند. چنانکه اکنون چوگان در آمریکای جنوبی از همه‌ جای دنیا بیشتر بازی می‌شود و طرفداران بسیاری نیز دارد.
• امروزه بیش از ۷۷ کشور مسابقات و برنامه‌های ویژه‌ی چوگان برگزار می‌کنند.

جالب انگیز

در امریکا برندی به نام Polo وجود دارد. به دلیل آنکه در خارج از کشور چوگان را به نام پلو می‌شناسند، لوگوی این برند هم مردی بر اسب در حال چوگان بازی است.

چوگان در جهان

در سال ١٨٨٠ بازی‌های جهانی به نام جام وست چستر آغاز شد که ٩ دوره‌ی از آن برگزار شد.

چوگان همچنین از جمله ورزش‌هایی است که از سال ۱۹۰۰ میلادی تا سال ۱۹۳۹ میلادی به عنوان یک ورزش در مسابقات جهانی المپیک بازی شده و هم اکنون نیز از سوی کمیته‌ی بین‌المللی المپیک به عنوان یکی از ورزش‌های جهانی شناخته شده‌است. و لازم به ذکر است در سال 1936 در المپیک برلین با توجه به عدم وجود اجماع جهانی یا حداقل حمایت از طرف کشور خاستگاه آن ایران از بازی‌های المپیک حذف شد.

گفته می‌شود ورزش‌های هاکی و گلف از چوگان گرفته شده‌اند.

ثبت چوگان

جمهوری آذربایجان در ۱۲ آذر ماه ۱۳۹۲ شمسی تصمیم داشت چوگان را در یونسکو به نام خود ثبت کند اما درخواستش در هشتمین نشست کمیته میراث ناملموس یونسکو در باکو پذیرفته نشد و تنها این کشور توانست بازی محلی قره باغ را به عنوان چوگان آذربایجانی ثبت کند.

ایران چوگان را در میراث ناملموس جهانی در یونسکو به نام خود ثبت کرده‌است.

چوگان در زبان شاعران

• برای نخستین بار پیش از اسلام در کارنامه‌ی اردشیر بابکان از چوگان نام برده شده است.
• رودکی نخستین شاعری است که پس از اسلام از چوگان سخن گفت.
• و فردوسی نیز فراوان از آن نام می‌برد. او حتی قصه‌ای دارد مختص چوگان بازی سیاوش و افراسیاب. و در جای دیگری می‌گوید:
• همه‌ کودکان را به میدان فرست
• به بازیدن گوی و چوگان فرست
• سعدی، حافظ، ناصرخسرو و مولانا هم در اشعارشان به چوگان اشاره کرده‌اند.

چوگان امروز

دوستداران تاریخ و فرهنگ ایرانی کوشیدند تا نام چوگان دوباره به زبان‌ها بیفتند و مردم به سمت آن گرایش پیدا کنند و بازی کردن آن رونق یابد.

این بازی به خاطر نیاز وجود اسب و توانایی اسب سواری هم‌اکنون یک ورزش و بازی لوکس و پرهزینه به حساب می‌آید.

هم اکنون مراکزی به آموزش این بازی می‌پردازند و ضمناً مسابقات چوگان هم در ایران برگزار می‌شود.

حتی اقداماتی برای تأسیس زمین‌هایی سرپوشیده برای زنان انجام شده‌است.

فدراسیون چوگان به همت جمعی از پیشکسوتان چوگان در زمستان سال ۱۳۸۱ تاسیس و به عنوان یک فدراسیون مستقل آغاز به کار کرد. در حال حاضر جناب آقای حجت الله ده خدایی رئیس این فدراسیون است.

سریع‌ترین بازی جهان

چوگان را سریع ترین بازی جهان می‌دانند. در این بازی سوار و اسب باید با سرعت نزدیک به ۶۰ کیلومتر در ساعت، گوی را تعقیب کنند. اگر سرعت گوی، سرعت حرکت چوگان (چوبدست) و سرعت اسب را با هم جمع بزنیم، چیزی بیش از ۳۶۰ کیلومتر در ساعت خواهد بود. به همین دلیل چوگان سریع ترین بازی جهان نامیده شده است.

قواعد بازی چوگان

این بازی دارای چهار رکن اصلی است: اسب، گوی یا توپ، چوبدست و سوار که البته در این بازی اسب ها ۷۰ درصد نقش دارند و در واقع کار اصلی را اسب انجام می دهد. طی این بازی قرار است گوی داخل دروازه‌ی حریف برود و برای این کار اسب چوگان باید با هوش باشد و دقیقاً گوی را تعقیب کند. این اسب است که باید میدان داری کند، به موقع تنه بزند و راه حریف را ببندد. اسب باید با سوارش هماهنگ باشد و سرعتش را تنظیم کند. بنابراین هماهنگی اسب با سوار و شناخت هر دو نسبت به یکدیگر بسیار اهمیت دارد.

قوانین کلی چوگان

چوگان دارای شش دور است که به آنها چوکه می‌گویند. چوکه نامی است که از قدیم باقی مانده و در شاهنامه هم به همین معنی آمده است. زمان استاندارد هر چوکه هفت دقیقه است که در میانه آنها سه دقیقه استراحت داده می شود. تعداد بازیکن های هر تیم چهار نفر است.
استراحت و توقف بازی تنها در پایان هر چوکه انجام می شود، مگر آنکه در میانه بازی اسبی زمین بخورد یا حادثه ای برای سوار رخ دهد، در این صورت بازی متوقف می شود. پس از زدن گل، زمین تیم ها عوض می شود.

مشخصه‌های زمین چوگان

طول و عرض زمین بازی چوگان به ترتیب ۲۷۴ و ۱۴۵ متر است (البته در کشور ایالات متحده آمریکا و آرژانتین این ابعاد کمی از استاندارد رایج بزرگ‌تر می‌باشد). طول دروازه نیز ۷ متر می‌باشد.

مدت زمان مسابقه

یک بازی چوگان به ۶ دوره‌ی زمانی (چوکه) که هر کدام ۷ دقیقه است تقسیم می‌شود. البته این استاندارد مربوط به کشور انگلستان است ولی در آرژانتین و آمریکا این مدت زمانی به هشت قسمت تقسیم شده و بین هر چوکه استراحتی معادل ۳ دقیقه و بین دو نیمه ۵ دقیقه در نظر گرفته می‌شود.

تعداد بازیکنان

در هر تیم چهار نفر بازی می‌کنند:

• مهاجم با وظایف دفاعی کم رنگ‌تر
• مهاجم با وظایف دفاعی بیشتر
• طراح حملات و بازیکن کلیدی
• مدافع

هدف و قوانین بازی

هدف این بازی فرستادن توپ در دروازه‌ی حریف است. هنگامی که توپ از پشت دروازه خارج می‌شود، پرتاب توپ به تیم مورد حمله قرار گرفته تعلق می‌گیرد، مگر این که خود این تیم باعث خارج شدن آن شده باشد. در این صورت به تیم مقابل یک پرتاب آزاد (از ۸۴ متری محل خروج) تعلق می‌گیرد. پس از هر گل، دو تیم زمین خود را تعویض می‌کنند و داور توپ را در مرکز زمین قرار می‌دهد. در صورتی که دو تیم برابر شوند، وقت اضافی به آنها تعلق می‌گیرد و اولین تیمی که گل بزند برنده اعلام می‌شود. هنگامی که بازیکنی به سمت جهتی که توپ در آن پرتاب شده‌است می‌تازد، تقدم با اوست در صورتی که (و تنها در این صورت) که توپ در سمت راست او باشد. در این صورت هیچ بازیکنی اجازه ندارد راه او را سد کند، مگر آن که در فاصله‌ی معقولی قرار گیرد که هیچ جای خطر نباشد.

خطاهای بازی چوگان

• احتساب یک گل برای تیم مقابل درصورت برخورد خطرناک یا خطای عمد در نزدیکی دروازه.
• زدن یک ضربه‌ی آزاد از فاصله ۲۷ متری در جهت مخالف دروازه و قرار گرفتن مدافعین در پشت خط دروازه. مدافعین تنها زمانی اجازه‌ی دخالت دارند که ضربه زده شود.
• زدن یک ضربه‌ی آزاد از فاصله‌ی ۳۶ متری با همان شرایط.
• زدن یک ضربه‌ی آزاد از فاصله‌ی ۵۴ متری به‌طوری‌ که هیچ مدافعی تا فاصله‌ی ۲۷ متری نقطه‌ی زدن توپ قرار داشته باشد.
• زدن یک ضربه‌ی آزاد از وسط زمین (بدون وجود قانونی مانند آفساید و… مانند فوتبال).
• زدن یک ضربه‌ی آزاد از محل وقوع خطا. در این شرایط هیچ مدافعی نباید تا فاصله‌ی ۲۷ متری از نقطه‌ی زدن ضربه قرار داشته باشد.
• کورنر مانند فوتبال وجود ندارد ولی حرکتی مشابه به شکل زیر انجام می‌گیرد: یک ضربه آزاد از فاصله ۵۴ متری دروازه به این شرط که مدافعین در فاصله ۲۷ متری از زدن ضربه قرارداشته باشند.

داوری در چوگان

بازی چوگان توسط دو سر داور و یک داور قضاوت می‌شود. سرداوران برای اینکه در کم و کیف بازی قرار داشته باشند سوار بر اسب‌اند. در صورت توافق بین کاپیتان‌های دو تیم می‌توان قضاوت را به دو سرداور واگذار کرد ولی در صورت عدم توافق بین آن دو تصمیم‌گیری حکم قطعی به عهده‌ی داور سوم است.

شروع مسابقه

در ابتدای شروع مسابقه، هر دو تیم در میانه زمین و پشت خط میانی صف آرایی کرده و چیدمان مخصوص به خود را می‌گیرند. سپس داور توپ را از فاصله ۶/۴ متری به میان آن‌ها پرتاب می‌کند و بازی با تصاحب توپ از طرف یکی از دو تیم شروع می‌شود.

توقف بازی

توقف مسابقه‌ی چوگان در شرایط معمولی فقط در زمان پایان یک چوکه، جهت استراحت و تعویض اسب‌ها صورت می‌گیرد، ولی اگر در میان یک چوکه یکی از اتفاقات زیر رخ دهد داور می‌تواند دستور توقف بازی را صادر کند:

• زمین خوردن یکی از اسبها در حین مسابقه.
• مصدوم شدن یک اسب بر اثر سانحه یا اتفاقی غیرمنتظره برای یکی از اسب‌ها (در صورت زمین خوردن سوار کار از اسب به‌طوری‌که اتفاق جدی برای سوارکار رخ نداده باشد، بازی همچنان ادامه خواهد داشت.)

نحوه‌ی ثبت امتیازات

زمانی یک امتیاز برای تیمی ثبت می‌شود که توپ از خط دروازه آشکارا بگذرد و داور صحت آن را تصدیق کند. در صورتی که توپ به قسمت فوقانی دروازه برخورد کند ثبت امتیاز مشروط به تأیید داور است.

اسب‌های چوگان

در بازی چوگان معمولاً از اسب‌های کوتاه قد استفاده می‌شود، بدین منظور اسبچه‌ها از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. در یک بازی معمولاً از یک اسب حداکثر در دو چوکه استفاده می‌شود، البته باید بین آن‌ها یک چوکه استراحت به اسب داده شود.

بهترین نژاد اسب

برای چوگان، اسب کاسپین (اسبچه‌ی خزر) است. با وجود آنکه در کتابچه‌ی قوانین بازی چوگان آمده است برای این بازی می‌توان از اسب‌هایی با نژادهای مختلف استفاده کرد، اما از قدیم تا امروز بهترین اسب و نژاد برای بازی چوگان، اسبچه‌ی خزر بوده است این اسب که خاص ایران است و نباید آن را با پونی‌ها یا اسب‌های مینیاتوری اشتباه گرفت، دارای قدمتی بسیار زیاد است.

اسب کاسپین

اسب کاسپین بسیار با هوش و خوش خلق است و بسیار سریع با انسان دوست می‌شود و از تربیت پذیری بالایی برخوردار است. کاسپین‌ها به رنگ‌های سفید، سیاه، نیمه خاکستری، کرنگ (رنگ قرمز دارچینی یا رنگ چایی)، کهر (قرمز قهوه ای تیره) و سمند (رنگ زرد یا طلایی) وجود دارند.

اسبچه خزر یا کاسپین هر چند قدی کوتاه دارد، اما تناسب اندام یک اسب بزرگ را دارد و شبیه یک اسب کامل اما کوچک است. گردن او بسیار زیبا و قوس‌دار و دارای تناسب اندام بسیار دلپذیر است. دارای پوست نازک و لطیف و بال و دُم پُر پشت و بلند می باشد. سُم این اسب بر خلاف دیگر نژادها، بسیار سخت و سفت و بیضی شکل است و به همین دلیل حتی در مناطق سنگلاخ هم نیاز به تعامل ندارد.

وسایل ضروری اسب در حین مسابقه‌ی چوگان

• بانداژ برای حفاظت چهار ساق اسب به منظور عدم برخورد ضربات توپ یا چوب چوگان به ساق‌ها.
• انتخاب افسار (دهنه، لگام) مناسب جهت کنترل هرچه بهتر اسب در حین مسابقه.
• کلاه ایمنی مخصوص چوگان
• دستکش
• شلاق چوگان که اندازه‌ی آن تقریباً معادل ۱۰۶ سانتیمتر است و علت آن نیز سهولت استفاده از آن حین مسابقه‌ است.
• چکمه سوارکاری بدون بند
• زانوبند

اندازه چوب چوگان و توپ

چوب چوگان ۱۲۹ سانتیمتر و انتهای آن به صورت استوانه‌ای است. معمولاً برای ساخت آن از چوب بامبو یا چوب‌های سبک و مقاومی همچون چوب درخت خرمالو استفاده می‌شود. قطر توپ حدود نیز ۲۵/۸ سانتیمتر است و در حدود ۱۴۱-۱۲۷ گرم وزن دارد. جنس توپ از چوب بید یا بامبو است. البته در بازی‌های تمرینی از نوع پلاستیکی و فومی آن هم استفاده می‌شود.