مسجد جامع عتیق اصفهان اثری شگفت انگیز است که هزاران سال است که به عنوان عبادتگاه مورد استفاده قرار می‌گیرد، این اثر مانند موزه‌ای است از معماری دوره‌های پیش از اسلام، ایلخانی، سلجوقی، صفوی و دوره‌های پس از آن. نکته جالبی که وجود دارد این است که هر دوره اثری از خود در جایی باقی گذاشته و با تغییر حکومت‌ها این مکان مقدس تخریب کمتری را به چشم دیده و حکومت جدید سعی داشته با نشان و عصری از خود نقش خود را در این موزه معماری ایرانی پر رنگتر کند.
مسجد جامع عتیق اصفهان در کنار میدان کهنه و قدیمی‌ترین محله اصفهان قرار دارد، همانطور که در مقاله اصفهان در عصر صفوی بیان شد با حضور شاه عباس در اصفهان و انتخاب آن به عنوان پایتخت مرکزیت شهر از میدان کهنه به میدان نقش جهان تغییر کرد و مسجد جامع عباسی یا مسجد شاه جایگزین مسجد جامع عتیق شد. و این نشان دهنده این موضوع حکایت از تاریخ کهن این مسجد دارد.
مروری بر سرگذشت مسجد جامع عتیق
در کاوش‌های صورت گرفته در این مسجد به پایه ستون‌هایی از دوره ساسانی برخوردند و به نظر می‌رسد که این بنا در گذشته به عنوان آتشکده استفاده می‌شده و ظهور اسلام از آن به عنوان مسجد استفاده کردند و به مرور زمان شکل و ظاهر آن دچار تغییر و دگرگونی شده است.
به نظر می‌رسد که بنای فعلی مسجد جامع عتیق در قرن دوم هجری پایه گذاری شده باشد ولی اکثر تغییرات و معماری‌های باقی مانده از دوره سلجوقی است. همانطور که اشاره شد این موزه عظیم پر است از تغییرات و الحاقاتی که در دوره‌های مختلف به آن اضافه شده است. به خصوص در دوره صفوی که در معماری صاحب سبک بودند و به مساجد اهمیت زیادی می‌دادند. به بهانه بررسی این موزه ارزشمند معماری ایرانی مروری بر حکمرانان و سرگذشت این بنا و شهر اصفهان در طول تاریخ حیاط آن خواهیم داشت
در دوره آل بویه
اصفهان در دوره آل بویه پایتخت حکومت شد و این قوم ایرانی به احیای سنت‌ها و توسعه و آبادانی شهر پرداختند و ﻫﻨﺮﻣﻨــﺪان و ﻣﻌﻤــﺎران و ذوق داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻧﺎﻣﻲ در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺷﺪند. اما اثاری که از این حکومت در اصفهان باقی مانده چندان پر شمار نیست و مسجد جامع عتیق جزو معدود مکان‌هایی است که می‌توان از آنها نشانی گرفت.
در دوره سلجوقیان
از اواﺳﻂ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮی (ﻗﺮن دوازدهم ﻣﻴﻼدی) ترکان ﺳﻠﺠﻮﻗﻲ اﻳﺮان را ﺗﺴﺨﻴﺮﻛﺮده و ﻣﺮﻛﺰ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮد را در اﺻﻔﻬﺎن ﻣﺴﺘﻘﺮ کردند. وزﻳﺮ ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار و داﻧﺸﻤﻨﺪ اﻳﺮاﻧـﻲ ﻣﻠﻜﺸﺎه ﺳﻠﺠﻮﻗﻲ آﺛﺎر ﻋﻈـﻴﻢ و ﺟﺎوداﻧـﻪای در اﺻـﻔﻬﺎن ﺑـﻪ وﺟﻮد آورد. از جمله ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺑﻨﻴـﺎدی در ﻓﻀـﺎﻫﺎی ﻣﺴـﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ، اﻳﺠﺎد ﮔﻨﺒﺪﻫﺎ وﺳﻴﻊ و ایوانﻫﺎی رﻓﻴﻊ و ﻣﺰﻳﻦ ﺑﻮد . آنچنان ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺑﻌـﺪ از ﺣـﺪود ﻫـﺰار ﺳـﺎل از آن دوره هیئت اصلی ﻣﺴﺠﺪ ﺟـﺎﻣﻊ عتیق ﺑﺎزﺗـﺎبی از ﺗﻐﻴﻴـﺮات دوره ﺳﻠﺠﻮقی اﺳﺖ.
در دروه ایلخانان
ﻗﺮن ﻫﺸﺘﻢ و نهم ﻫﺠﺮی (ﺳﻴﺰدﻫﻢ و ﭼﻬﺎردﻫﻢﻣﻴﻼدی) ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ دوره‌ی اﺳﺘﻴﻼی اﻳﻠﺨﺎﻧﺎن ﻣﻐﻮل در اﻳﺮان اﺳـﺖ. در آن دوره آﺛﺎر ﻫﻨﺮی ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻼﺣﻈﻪای در ﺳﺮاﺳﺮ اﻳﺮان اﻳﺠـﺎد ﺷﺪ. در ﺷﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن از اﻳﻦ دوره ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎیی ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺤـﺮاب معروف الجایتو و منارها و آثار موزونی به جای مانده. الجایتو همان حاکم ایلخانی است که با روی آوردن به اسلام و بعد از آن مذهب تشیع، نقش پر رنگی در هموار کردن این مذهب در ایران و روی کار آمدن صفویان داشت و در مطلب منارجنبان به طور مفصل‌تری به آن پرداختیم.
پس از صفویه
بعد از حکومت صفوی و با انتقال پایتخت از اصفهان به شیراز و تهران تمام آثار این شهر از رونق افتاد و رو به ویرانی گذاشت، اما مسجد جامع عتیق اصفهان به دلیل توجه مردم، برگزاری مراسمات مذهبی هیچگاه فراموش نشد و به طور مداوم توسط خود مردم حفظ و نگهداری شد.
این اثر ثبت جهانی در طول حیاط خود چندین بار بازسازی شده، از تخریب محراب و اصلاح قبله در قرن سوم هجری تا بازسازی‌های چند دهه اخیر به علت خرابی‌هایی که به سبب بمباران‌های عراق در مسجد ایجاد شد.
ارزشهای معماری مسجد جامع عتیق اصفهان
ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﺻـﻔﻬﺎن ﺗﺠﺮﺑﻴـﺎت ﻣﻌﻤـﺎری ﻫﺰارﺳـﺎله‌ی ﺷـﻬﺮ اﺻﻔﻬﺎن را در ﺑﺮ دارد و ﺑﻪﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﺎظ میﺗﻮان ﺑﺴـﻴﺎری از ﺳﺒﻚ و ﻫﺎی ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﻤﺎری اﻳﺮان و ﻛﺸﻮرﻫﺎی ﻫﻤﺴـﺎﻳﻪ را در آن ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻛﺮد؛ اﻳﺠﺎد اﻧﻮاع ﺟﺮزﻫﺎی آﺟﺮی تزﻳﻴﻦ ﺷﺪه ﺑـﺎ ﻧﻘﻮش ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺳﺘﻮن‌های آﺟﺮی ﺑﺎ ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﺮمﻫﺎی دوﺑﺨﺸﻲ سه بخشی و ﭼﻬﺎربخشی ﻛﻪ از ﺗﺮﻛﻴـﺐ داﻳﺮه‌ها ﺑﻪ دﺳﺖ می‌آید، ﻃﺎق و چشمه‌های پوششی ﺑﺎ اﻧﻮاع روش اﺟﺮایی. ایوان‌های چهارگانه با تزیینات متفاوت در هر کدام، گنبدهای عظیم با روش‌های ابداعی به صورت دو پوسته‌ی پیوسته، نماهای موزون و تزیین شده در اطراف حیاط، و سردرهای ده‌گانه که هر کدام به معبری در اطراف مسجد گشوده می‌شود. کلیه‌ی این آثار در ترکیب نهایی مجموعه‌ی بی نظیری را تشکیل می‌دهند که می‌توان آن را تاریخ پیوسته و دایره المعارف معماری ایرانی و برخی دیگر از نقاط، به ویژه آسیای میانه برشمرد.
مسجد ایرانی
گذشته از آن با تحولاتی که در قرن پنجم هجری (دوازدهم میلادی) در مسجد به وجود آمد، مسجد شبستانی قبلی به مسجد چهار ایوانی تبدیل شد. این شیوه‌ی جدید در مقایسه با طرح شبستانی (معطوف به فرهنگ عربی) نام «مسجد ایرانی» را به خود گرفت، و از آن دوره اکثر مساجد جامع شهرهای بزرگ ایران با همین سبک چهار ایوانی ساخته شدند. حتی بعضی از مساجد ساخته شده در دوره‌های گذشته نیز با الگوبرداری از مسجد جامع عتیق اصفهان تغییراتی صورت گرفت. در واقع عمده‌ترین ارزش معماری مسجد جامع اصفهان آن است که نقش الگوی پیش آهنگ را در تاریخ معماری ایران ایفا کرده است.
بخش‌های مختلف مسجد جامع عتیق اصفهان
شبستان مسجد
این شبستان که بر ستون‌های مدور استوار است که با گچ‌بری‌های بسیار زیبایی تزئین شده است. این قسمت مربوط به عصر دیلمیان است.
گنبدجنوبی
گنبد و چهل ستون‌های اطراف آن که در ایوان جنوبی مسجد واقع شده و در فاصله سال‌های ۴۶۵ تا ۴۸۵ هجری قمری بنا شده است. این گنبد در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام‌الملک ساخته شده و از نمونه‌های نادر ساختمان‌های عصر سلجوقی است. ایوانی که در جلوی این گنبد آجری واقع شده در اوایل قرن ششم هجری بنا و سقف آن از مقرنس‌های درشت ترکیب شده است. این گنبد دارای زیباترین طرح‌های تزئینی ساخته شده از آجر و گچ است.
گنبد شمالی
گنبدی که در بخش شمالی حیاط مسجد واقع شده و قرینه گنبد خواجه نظام‌الملک است در سال ۴۸۱ بنا شده است. احداث این گنبد را به ابوالغنائم تاج‌الملک از دیگر وزرای عصر سلجوقی نسبت می‌دهند.
ایوان درویش
ایوان شمالى مسجد معروف به صفه درویش از قرن ششم و کتیبه گچ‌برى داخل آن از دوره شاه سلیمان صفوى است. تزئینات کاشى‌کارى نماى خارجى آن از اقدامات اداره باستان‌شناسى اصفهان در سال‌هاى ۱۳۳۶ و ۱۳۳۷ هجرى شمسى و به این مناسبت، کتیبه‌اى به خط بنّایى به یادگار گذاشته شده است. در طرفین ایوان شمالى و شمال آن، چهل ستون‌هایى از قرن ششم هجرى موجود است که مخصوصا چهل ستون شرقى آن تاق‌هاى متعدد با نقوش مختلف آجرى دارد و از قسمت‌هاى جالب این بناى عظیم تاریخى به شمار مى‌رود.
ایوان صاحب
ایوان معروف به صفه صاحب که در دوران سلجوقی ساخته شده و تزئینات آن مربوط به عصر قراقویونلو و صفوی است. در این قسمت کتیبه‌هایی از دوران مختلف از جمله صفویان به چشم می‌خورد. در این ایوان نیز کاربندی زیبایی پوشش دهانه را تشکیل داده است.
ایوان استاد
ایوان غربی معروف به صفه استاد که در عصر سلجوقی بنا شده و در دوره صفویان با کاشی‌کاری تزئین شده است. در این صفه علاوه بر خطوط ثلث و نستعلیق که به تاریخ ۱۱۱۲ هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطان‌حسین کتابت شده عباراتی به خط بنایی بسیار زیبا و با امضاء محمدامین اصفهانی نوشته شده است.
ایوان شاگرد
روبه‌روی این ایوان، صفه شاگرد قرار دارد که در عصر سلجوقی بنا شده و در قرن هشتم و یازدهم هجری قمری در دوران حکومت ایلخانان و صفویه تزئیناتی به آن اضافه شده است. این ایوان فاقد تزئینات کاشی‌کاری است و با مقرنس‌های آجری تزئین شده است. در این ایوان سنگ مرمر یکپارچه نفیسی است که در اطراف و بالای آن لوحه‌ها و کتیبه‌هایی نوشته شده است. از زیباترین کاربندی‌ها را در این ایوان می‌توان مشاهده کرد، کاربندی‌ها است که در ساختمان دلایل ساختاری و انتقال نیرو را از قوس‌ها به زمین بر عهده دارند. ایوان شاگرد با ارتفاعی پایین‌تر از ایوان استاد ساخته شده است.
ایوان عمر
در منتهی‌الیه ضلع شرقی مسجد جمعه صفه عمر واقع شده که کتیبه تاریخی هلال ایوان آن به سلطنت سلطان‌محمود آل‌مظفر اشاره می‌کند. تاریخ این کتیبه ۷۶۸ هجری قمری و خطاط آن عزیز التقی الحافظ است. در سقف این صفه خطوط تزئینی و تاریخی به چشم می‌خورد که با خط بنایی عبارات مذهبی و سازنده بنا به نام مرتضی ابن الحسن العباسی الزینبی نوشته شده است. علاوه بر آن در این صفه نام استاد کاران دیگر همچون حسن کاروان کاشیکار و کوهیار الابرقوهی خطاط کتیبه محراب صفه به چشم می‌خورد.
مسجد الجایتو
در شمال ایوان استاد شبستان کوچکی قرار دارد که زیباترین محراب گچبری مسجد را دربردارد. این شبستان که به مسجد الجایتو نیز معروف است دارای محرابی است که به مثابه گوهری تابناک از هنر ایرانی در جهان از شهرتی عظیم برخوردار است.
بر این محراب زیبا نام سلطان محمد خدابنده ایلخان مشهوری که در ابتدای متن به آن اشاره کردیم و وزیر دانشمند او محمد ساوی و سال ساختمان آن یعنی ۷۱۰ هجری قمری به چشم می‌خورد. زیباترین منبر منبت‌کاری موجود در مسجد جمعه اصفهان نیز در این مسجد قرار دارد که سال ساخت آن ذکر نشده است.
شبستان زمستانی بیت الشتاء
از مسجد اولجایتو به شبستان زمستانی بیت‌الشتاء می‌رسیم که به موجب کتیبه سردر آن در زمان تیموریان به دستور عمادبن‌المظفر ورزنه‌ای ساخته شده است. به همین علت به شبستان عماد نیز معروف است این شبستان باشکوه دارای ستون‌های قطور کوتاه و اتاق‌های خیمه‌ای شکل است. در وسط هر چشمه طاق یک قطعه سنگ مرمر شفاف نصب شده که نور شبستان را تأمین می‌کند.
مروری بر کتیبه‌های مسجد جامع
در کتیبه‌های این مسجد از پانزده پادشاه از جمله ملکشاه سلجوقی و شاه ﻋﺒﺎس ﺻﻔﻮی و ﻏﻴﺮه ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻛﺎرﻓﺮﻣﺎﻳـﺎن ﻧـﺎﻣﺒﺮده ﺷـﺪه اﺳﺖ. ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ نام ﻫﻔﺖ ﻣﺸﺎور و ﻧﺎﻇﺮ مانند ﺧﻮاﺟـﻪ ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﻚ و محمد ﺣﺴﻴﻦ ﺧﺎن ﺻﺪر اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ و ﻧـﻪ ﻧﻔـﺮ از ﺑﺎﻧﻴﺎن و ﻣﺒﺎﺷﺮان و ﺑﻴﺴﺖ ﻧﻔﺮ از ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان و خطاطان ﻧـﻪ ﻧﻔﺮ دﻳﮕﺮ از ﮔﭽﺒﺮان و نجاران آورده ﺷﺪه است.
دسترسی به مسجد جامع عتیق
مسجد جمعه اصفهان که به مسجد جامع عتیق نیز شهرت دارد در میدان قیام، خیابان علامه مجلسی اصفهان واقع شده، به بیانی دیگر در بخش قدیمی اصفهان، ضلع باختری خیابان هاتف و انتهای بازار بزرگ واقع شده است. به‌طور کلی به همان اندازه که میدان نقش جهان و عمارات تاریخی اطراف آن یادآور معماری و هنر دوران صفوی است، مسجد جمعه و محلات پیرامون آن افسانه زندگی در عهد سلجوقیان و روزگار پیش از آن را بیان می‌کند.
