چهار طاقی ایرانی | سنگ بنای معماری مذهبی در ایران

تفاوتی نمی‌کند در چه جغرافیایی از ایران قرار دارید و یا در چه دوره تاریخی هستید، بناهای چهار طاقی ایرانی در سرتاسر ایران و از دوره‌های مختلف تاریخی وجود دارند و این بنا که معمولا کوچک و کمی دورتر از شهر ساخته می‌شود در اکثر موارد به خصوص قبل از اسلام کاربردهای تشریفاتی داشته است. با ایران تراول همراه باشید تا درمورد معماری، موارد استفاده و اطلاعاتی که با دیدن این بنا می‌توانیم به دست بیاوریم را مرور کنیم.

تاریخچه چهار طاقی ایرانی

پس از به وجود آمدن تکنیک گنبدسازی و پس از آن که معماران ایرانی توانستند پلان‌های مربع را به دایره تبدیل کنند، استفاده از فرم چهارتاقی مرسوم شد. با وجود اینکه از دوره اشکانیان اطلاعات و آثار چندانی در دست نیست ولی اولین چهار طاقی های ایران را می‌توان به اواخر دوره اشکانی و اوایل حکومت ساسانی نسبت داد. از دوره اشکانی دو چهارطاقی به جای مانده که یکی از آنها در نزدیکی قلعه ضحاک در استان زنجان و دیگری در خراسان رضوی قرار دارد.

ساسانیان که معماران خبره‌ای بودند در هر کجای ایران اثری از خود به یادگار گذاشته‌اند و یکی از مهم‌ترین این آثار چهار طاقی‌ها است، با ظهور ساسانی و انتخاب دین زرتشتی به عنوان دین رسمی اطراف پایتخت نخست آنها در شهر گور و فیروزآباد کنونی پر شد از این بناهای چهارگوش که از آن به عنوان آتشکده استفاده می‌شد. بخشی از آنها در مجموعه محور ساسانی در سال 2018 در فهرست آثار ثبت جهانی یونسکو قرار گرفت.

با انقراض ساسانیان و ورود اسلام به ایران هم این معماری از بین نرفت و به گونه‌ای دیگر باز هم در خدمت دین و تشریفات قرار گرفت و از طرح‌های چهارطاقی، به‌سبب قابلیتهای بسیار در فضاسازی، در گستره زمانی و مکانی و در بناهای مذهبی و غیرمذهبی استفاده شده‌است. در این روند، چهار طاقی‌ های ساسانی اساس برخی از مساجد بزرگ ایران شدند که به مسجد ـ کوشک نیز شهرت یافته‌اند. مسجد جامع اردبیل، بنای داخل حیات مسجد جامع یزد از این موارد است.

در دوره‌های دیگر هم از معماری چهارطاقی برای ساخت مقبره‌ها استفاده شد گرچه در این نمونه‌ها طرح اصلی دستخوش تغییراتی شده است، مانند تبدیل دهانه‌های بزرگ به درگاه‌های کوچک و در مراحل بعد به طاق‌نماهای تزیینی. آرامگاه اسماعیل سامانیدر بخارا از نمونه‌های اولیه آن است.

معماری چهار طاقی ایرانی

در آغاز دوره ساسانی چهار طاقی به یک “واحد” معماری تبدیل شد که می‌توانست به صورت مجزا و یا در ترکیب با چهارتاقی‌ها و عناصر دیگر در یک ساختمان مورد استفاده قرار بگیرد. اصطلاح چهار طاقی به بنایی چهارگوش گفته می‌شود که روی چهار پایه یا دیوار محیطی آن قوس‌ها یا گوشواره‌هایی قرار دارد که به گنبد منتهی می‌شوند؛ چهارطاقی را چهاردر، چهارقاپو و چهاردروازه نیز نامیده‌اند.. این نوع معماری به عقیده آندره گدار بر روی آتشکده‌های ساسانی ساخته می‌شده و مانند چتری روی آتش مقدس را می‌پوشانده است و از میان دهانه‌های چهار طاقی آتش از فاصله بسیار دور قابل مشاهده بوده است این برخلاف معماری معابد داخل شهرهای کهن ایران است که کاملا نسبت به فضای بیرونی بسته بوده است. به نظر می‌رسد در داخل شهرها و یا دژها این بنا با عناصر دیگر مثل راهروها و گذرهای دیگر ترکیب می‌شده است به شکلی که در چهار طاقی تخت سلیمان شاهد آن هستیم.

چهار طاقی نیاسر

یکی از معروف ترین و سالم ترین نمونه‌های چهار طاقی ایرانی است این چهارطاقی بخشی از یک آتشکده مربوط به دوره‌ی ساسانی است که به دستور اردشیر بابکان (موسس سلسله‌ی ساسانی) روی یکی از صخره‌های غربی مشرف به شهر ساخته شده است. طول اضلاع پلان مربع آن، ۱۴ متر است و در ساخت آن از سنگ‌های موجود در مکان ساخت و گچ استفاده شده است. سنگ‌های به‌کار رفته در بنا، در قسمت پایینی بنا به شکل طبیعی و در قسمت فوقانی و قوس‌ها مربع‌شکل هستند.

رضا مرادی غیاث‌آبادی، اختر باستان‌شناس بر این عقیده است که این بنا علاوه بر کاربردهای مذهبی و تشریفاتی کاربرد تقویمی هم داشته است. به گفته‌ی او «این بنا کارکردی تقویمی دارد و به گونه‌ای ساخته شده که طلوع و غروب خورشید در آغاز و میانه هر یک از فصل‌های سال از یکی از روزنه‌های آن دیده می‌شود. بنای چارتاقی نیاسر کاشان به مانند دیگر چارتاقی‌های منفرد ایران بدون وجود بناهای دیگر در اطراف آن ساخته شده و دقت محاسبات تقویمی آن بیش از بناهای دیگر تقویمی در جهان است که گاه تا سه درجه خطا دارند.» آنگونه که در نقشه‌های آن دیده می‌شود؛ ساختار تقویمی این بنا به گونه‌ای است که در آغاز و میانه هر یک از فصل‌های سال، پرتوهای خورشید بامدادی به شکلی خاص از میان پایه‌های بنا دیده می‌شده و حتی بعد از گذشت بیش از هزار هفت صد سال هنوز نیز دیده می‌شود.

چهار طاقی دانشمندان ایرانی

در ژوئن سال ۲۰۰۹ میلادی، از طرف دولت جمهوری اسلامی ایران، سازه‌ای به نشانه‌ی پیشرفت علمی صلح‌آمیز به دفتر سازمان ملل در وین اتریش هدیه شد. این سازه بنایی چهارگوش ساخته شده به تقلید از سبک معماری ایرانی اسلامی (چهارطاقی) است که در چهار ضلع آن مجسمه‌هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زکریای رازی و ابوعلی‌ سینا قرار داده شده است. این سازه هم‌اکنون در محوطه‌ی این ساختمان اداری و در سمت راست ورودی اصلی آن قرار دارد.