قنات های ایران مهم‌ترین عامل رشد و توسعه تمدن پارسی است، درست در مناطقی که در کشورهای دیگر خالی از سکنه است تمدن‌های کهن ایران شکل گرفته و حیات خود را هنوز هم مدیون سیستم مدیریت آب کهن خود هستند. آب از گذشته مهم‌ترین عامل توسعه پایدار بوده است و ایرانیان با نوآوری‌های خود توانستند که آب را در تمام طول سال به طور سالم و دائمی در اختیار داشته باشند. ایران تراول در این مطلب به بررسی قنات های ایران می‌پردازد و سیستم مدیریت آب شکل گرفته در پیرامون قنات را به شما معرفی خواهد کرد.
عمده مناطق ایران گرم و خشک هستند. زندگی در این مناطق فاقد باران و آب روان کافی غیر ممکن است، ولی ایرانیان با استفاده از قنات توانسته اند نیاز خود با آب را رفع کنند و صحراهای خشک را آباد کنند. مناطق گرم و خشک سایر مناطق دنیا مانند استرالیا فاقد سکنه هستند اما در ایران نه تنها شهرها و روستاهای فراوانی وجود دارد بلکه تولیدات کشاورزی مناطق گرم و خشک شامل میوه، سبزی و دانه های روغنی صادر نیز می شود.
تاریخچه قنات در ایران
در کاوشهای سال 2014 آثار به جا مانده از قناتی در نزدیکی سد سیمره کشف شد که به هزاره سوم پیش از میلاد بر میگردد. در منطقه مکا که عمان امروزی است، قناتی از هزاره دوم پیش از میلاد کشف شده است. سارگون دوم در حمله خود به حوالی دریاچه ارومیه در اوایل قرن هفتم پیش از میلاد از یک قنات نام برده است. در سال 2003 پس از زلزله بم یک قنات کشف شد که بیش از 2000 سال عمر دارد و در اواخر دوره هخامنشی حفر شده بود.
قنات قصبه گناباد که همچنان فعال است در دوره هخامنشی ساخته شده است. از دوره هخامنشی به بعد استفاده از قنات بسیار رواج یافت و این شاید یکی از برگهای برنده هخامنشیان در مقابل مادها بود زیرا آنها با استفاده از قنات می توانستند سرزمینهای کشاورزی و در نتیجه مردم بیشتری را در اختیار داشته باشند. هرودوت هم در ظهور هخامنشیان به فعالیتهای کشاورزی آنها اشاره کرده است. سیلاکس فرمانده نظامی داریوش اول در فتح مصر ساخت یک قنات را در مصر در 518 پ م به پایان می رساند. سایر قناتهای مصر و سوریه در دوره رومیان ساخته شده است.
آشنایی هخامنشیان با تکنولوژی حفر تونل را در حملات نظامی نیز می بینیم. هخامنشیان در حملات خود به شهرهایی که دیوار دفاعی داشتند از حفر تونل در زیر دیوار استفاده می کردند تا به درون شهر یا قلعه دسترسی پیدا کنند. این نوع تونلهای نظامی در حملاتی به مناطقی در ترکیه و قبرس ثبت شده است.
قنات های ایران باید هرساله تمیز شود. در هر بهار مقنی ها طول قنات را پیمایش می کنند تا مشکلات آنرا حل کنند. در این صورت قنات می تواند هزاران سال آبدهی داشته باشد. قناتهایی در ایران هستند که بیش از دو هزار سال آبدهی دارند. این در حالی است که سیستم های مشهور آبدهی روم همه به آثاری باستانی تبدیل شده اند.
پولیبیوس یونانی در قرن دوم پیش از میلاد قناتی را در یکی از صحراهای پارس شرح داده است و گفته ایرانیان به صورت مرموزی آب را به سطح زمین می رسانند. ویتروویوس در کتاب خود در 80 پیش از میلاد ساخت قنات های ایران را از نظر تکنیکی توضیح داده است. جمعی از نویسندگان به درخواست عبدالله بن طاهر خراسانی در قرن هشتم قمری کتاب قونی را نوشته اند و در آن ساخت قنات را شرح داده اند. حسن بن حاسب در 1010 میلادی در کتاب استخراج آب‌های پنهانی روش ساخت و نگه داری قنات را شرح داده است.
سیستم مدیریت آب شکل گرفته در حول قنات های ایران
آب انبار
آب‌انبار حوض یا استخر سرپوشیده‌ای است که برای ذخیره آب معمولاً در زیر زمین ساخته می‌شده‌است. امروزه هنوز تعداد زیادی از این آب انبارهای قدیمی باقی‌مانده‌اند. در مناطق کم‌آب و کویری، آب انبار با آب باران، جویبارهای فصلی، یا آب قنات پر می‌شد. آب بیشتر در زمستان ذخیره شده و در تابستان مورد استفاده قرار می‌گرفت. یکی از زیباترین قنات‌ها با پنج بادگیر در مجموعه امیر چخماق یزد قرار دارد.
یخچال
یخچال سازه دیگری است که برای تولید و نگهداری یخ ساخته می‌شد. یخ در فصول سرد به ویژه زمستان در استخر یخچال درست می‌شد. پس از تولید یخ، آنها را شکسته و در مخزن (چال) انبار می‌کردند و در فصل گرما به کار می‌بردند. برای تهیه یخ در این یخچال‌ها، در شب‌های سرد زمستان، آب قنات‌ها یا نهرها به استخر یا حوض یخ بندی که در کنار یخچال قرار داشت، هدایت می‌شدند. پس از تشکیل یخ در این حوض یخ شکسته و برای نگهداری به درون مخزن یخچال (معروف به پاچال یا چال‌یخ) ریخته می‌شد و در فصل گرما مورد استفاده قرار می‌گرفت.
پایاب قنات های ایران
از سازه‌های دیگر مرتبط با قنات پایاب است. پایاب محل دسترسی به آب قنات در حیاط خانه‌ها و مسجدهاست و نمونه عمومی آن در شهرهای بیابانی ایران به چشم می‌خورد. الگوی معمول پایاب‌ها هشتی است که با اتاق ترکی یا کلمبه پوشانده شده‌است و در مسیر قنات در مرکز آن یک حوض ساخته می‌شود. نکته مهم اقلیمی پایاب هوای بسیار خنک آن در تابستان است که علاوه بر استفاده به عنوان یخچال برای نگهداری مواد غذایی، در مواردی برای خواب نیم‌روزی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است.
ارتباط بادگیر و قنات
در خانه ها روی قنات بادگیر ساخته می شد . بادگیرها هوا را به جریان می اندازند و هوایی که از روی آب قنات عبور می کند فضای اتاق را خنک می کند. ترکیب بادگیرو آب روان قنات در اکثر خانه های سنتی شهرهای بیایانی ایران دیده می شوند. اما قدمت این سیستم بسیار قدیمی تر از معماری دوره اسلامی است. کاخ حرمسرای تخت جمشید دارای جوی و تونل آب بوده که از سمت جنوب صفه آب آن تخلیه می شده است. جهت باد منطقه نیز از جنوب به شمال است. بادی که وارد جوی آب می شده از سمت دیگر درون کاخ خالی می شده و در گرمای تابستان باعث خنکی بنا می شده است.
سیستم تقسیم آب قنات های ایران
از ابتدای اختراع قنات تقسیم آب بین سهامداران زیر نظر میرآب و با ساعت آبی یا فنجان انجام می‌شده‌است. منظور از فنجان در اینجا، عبارت است از یک کاسه کوچک با سوراخی در وسط آن، و چند درجه با علامت در بدنه داخلی آن که بر روی یک دیگ بزرگ پر از آب قرار می‌گیرد. و این ظرف طی مدت مشخصی به زیر آب می‌رود که بر اساس این مدت آب را تقسیم می‌کردند.
ثبت جهانی قنات های ایران
سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد، یونسکو، در سال ۲۰۱۶، قنات ایرانی را به عنوان میراث فرهنگی جهانی ثبت کرده‌است. ۱۱ قنات در مناطق خراسان، یزد، کرمان، اصفهان و استان مرکزی در فهرست آثار جهانی ثبت شده‌اند. عمر این قنات‌ها از ۲۰۰ تا ۲۵۰۰ سال است. قنات گناباد، عمیق‌ترین قنات ایران، که عمق چاه اصلی‌اش به ۳۵۰ متر می‌رسد، یکی از قناتهای ثبت شده‌است. همچنین قنات باغ زارچ یزد با طول چند ده کیلومتر و صدها حلقه چاه، یکی دیگر از قناتهای ثبت شده‌است.
قناتهای ثبت جهانی شده در ایران
- قنات قصبه گناباد عمیق‌ترین قنات ایران است که مادر چاه آن ۳۵۰ متر عمق دارد و حتی زلزله‌های بزرگ نیز تاکنون به آن آسیبی نرسانده است.
- قنات بلده فردوس در خراسان جنوبی از آثار دوره ساسانی است که بخش‌های عمده‌ای از زمین‌های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری می‌کند. این قنات دربرگیرنده ۱۶ قنات، ۲ چشمه و مقداری آب‌های سرگردان است.
- قنات زارچ یزد طولانی‌ترین قنات ایران با طول ۱۰۰ کیلومتر و ۲۱۱۵ حلقه چاه است. قدمت قنات زارچ را مربوط به ۲ تا ۳ هزار سال پیش و دوران پیش از اسلام و دوره ساسانی می‌دانند.
- قنات مون در اردستان تنها قنات دو طبقه جهان است که حدود ۸۰۰ سال پیش احداث شده است. این قنات چاه‌های مشترک ولی مادر چاه‌ها و مظهر متفاوت دارد. در هر طبقه این قنات آبی مستقل جریان دارد به گونه‌ای که آب هیچ‌یک به دیگری نفوذ نمی‌کند.
- قنات حسن‌آباد مهریز در مهریز استان یزد با قدمت هفتصد ساله به دوره میانی اسلامی یعنی قرن هشتم بر میگردد و در فهرست آثار ملی کشور نیز ثبت شده است.
- قنات وزوان در شهر وزوان و قنات مزدآباد در شهر میمه به دلیل دارا بودن سدهای زیرزمینی به فهرست یونسکو راه پیدا کردند.
- قنات جوپار کرمان قنات گوهر ریز جوپار قدمتی ۷۵۰ ساله از دوران صفویه دارد و درمجموع با ۳ هزار و ۵۵۶ متر طول با ۱۲۹ حلقه چاه و در ۶ رشته با دبی آب ۶۰ لیتر در ثانیه حدود ۳۳۰ هکتار اراضی باغ شهر جوپار را آبیاری می‌کند.
- قنات ابراهیم‌آباد اراک جزء قدیمی‌ترین قناتهای کشور است که تاریخچه آن به قرون اولیه اسلامی بر میگردد و تفاوت آن از سایر قنات‌ها پیشینه و قدمت تاریخی بالای آن است.
- قناتهای قاسم‌آباد و اکبرآباد شهرستان بم نیز به دلیل دوقلو بودن در فهرست یونسکو ثبت شدند.
