قالی بافی در دوره صفوی | انقلابی در هنر قالی بافی

یکی از پر افتخارترین هنرهای ایرانی که در تمام دنیا شناخته شده قالی بافی است. قالی بافی در دوره صفوی با پیشینه‌ای چند هزار ساله همیشه یکی از زیباترین دست سازه های بشریت به شمار رفته است.

 ایرانیان از همان ابتدا با استفاده از حس زیبایی‌شناسی و کمک‌گرفتن از هنر باستانی به طراحی و پیاده‌سازی نقش‌نگاری‌های قالی پرداخته‌اند. همچنین همواره با الهام گرفتن و تلفیق هر چه بهتر از ترسیم‌های عرفانی، سعی در تکمیل و تجمیل هر چه بیش‌تر این صنعت منحصر به فرد را داشته‌اند.

آغاز کار قالی بافی در دوره صفوی نبوده ولی در دوره صفوی پادشاهان با ساختن مکان‌هایی صرفا جهت قالی بافی این هنر را گسترش دادند. هنر قالی بافی در شهرهای مشهد، تبریز و کاشان بیشتر از سایر شهرها رواج داشت.

طرح‌ ها و نقش‌های مختلفی از قالی در این دوره پدید آمد که هنوز هم جزء زیباترین نقش‌ها هستند. به دستور پادشاهان در این دوره قرار بر این شد که هرکس سبک و نقش خاص منطقه و سلیقه خودش را ببافد تا اینگونه هم اصالت فرش حفظ شود و هم نقش‌های زیبا و متعددی را خلق شود.

نقش‌‌های قالی بافی در دوره صفوری

 1.نقش گل شاه عباسی

این دسته حاوی طرح‌های از گل‌های متنوعی است. گل‌هایی از قبیل گل انار، گل بادام، گل حنایی، گل سرخ، گل نسترن و…

همان‌طور که از اسم این نقش پیداست به علت زیبایی این طرح، اسم آن به شاه عباس صفوی از بزرگان دوره صفویه نسبت داده شده است. نقش گل شاه عباسی به‌ عنوان معروف‌ترین نقش قالی بافی دردوره صفوی یاد می‌شود . البته این نقش با گذر زمان دست خوش تغییراتی شد و از نقش‌های اولیه خود در دوره صفویه مقداری فاصله گرفت.

2.نقش‌های اسلیمی

نوعی نقش و نگار که ترکیبی از خط‌های منحنی مارپیج با شاخه‌های کوتاه و برگ و گل است. از نقش‌های اسلیمی ابتدا در کار‌های نقاشی و کاشی کاری استفاده می‌شد ولی کم کم این نقش را هم وارد جزئیات طرح‌های نقش بسته بر روی قالی کرده‌اند.

3.نقش ترنج

شکل کلی نقش ترنج به صورت یک چهار گوش، لوزی یا ستاره است که درون این شکل به وفور می توان برگ و گل اسلیمی مشاهده کرد. البته باید بدانید که در قالی بافی در دوره صفوی گاها به جای گل در درون نقش ترنج، نواری از ابر به روش اسلیمی نقش می‌بندد ولی اساس نقش ترنج بر پایه برگ و گل است.

4.نقش حاشیه

صفویان برای زیبایی هر چه تمام تر قالی‌های خود، دور تا دور طرح اصلی را حاشیه‌های کوچک و ساده می بافتند که به آن، نقش حاشیه گفته می‌شود.

تا اینجا با جزئیات و نقش‌های قالی بافی در دوره صفوی آشنا شدیم و حال قصد داریم به طرح‌های قالی در دوره صفوی بپردازیم.

نقش قالی یعنی هر جزء از شکل‌هایی که در نمای داخلی قالی وجود دارد و طرح قالی یعنی نمای کلی از تمامی نقش‌هایی که در کنار هم بر روی قالی نقش بسته‌اند.

طرح قالی در دوران صفوی

قالی بافی در دوران صفوی شامل طرح‌هایی است از قبیل:

طرح گردان، لچک و ترنج، گلدانی، شکارگاه، گلدار هراتی، درخت و بوته، باغی، لهستانی، شاه عباسی که در ادامه به بررسی چند مورد از آنها می‌پردازیم.

1.طرح لچک و ترنج

اصل و پایه این طرح برگرفته از طرح‌هایی است که بر روی جلد قرآن‌ها و کتاب‌های مقدس دیده می‌شد که با جلب توجه طراحان قالی بافی راه به طرح‌های قالی پیدا کرده‌اند. به دلیل اینکه طرح لچک و ترنج پایه‌ای دینی دارد از محبوبیت زیادی بین قالی‌بافان برخوردار بود. از دوره صفویه به بعد در بسیاری از قالی‌های بافته‌شده می‌توان این طرح را مشاهده کرد.

2.طرح گلدانی

همان طور که از اسم این طرح آشکار است می‌توان پی برد که اساس آن گلدان است. در بعضی از طرح‌های گلدانی یک گلدان بزرگ و پر گل در مرکز قالی وجود دارد. در نوع چند گلدان به طور متقارن در اطراف متن و یا به دنبال هم  طرح قالی را فرا می‌گیرند.

 طرح گلدانی شامل انواعی از قبیل گلدانی ختایی، گلدانی محرابی، گلدانی سراسری، گلدانی دو طرفه، گلدانی حاج خانمی، گلدانی تکراری و… می‌شود.

3.طرح شکارگاه

طرحی که به زیبایی  هر چه تمام‌تر تداعی‌کننده صحنه شکار است. در این طرح می‌توان نقش‌هایی مثل شیر و گورخر و صیادی که قصد شکار آن‌ها را دارد را مشاهده کنید. وجود چنین طرح‌هایی در قالی نشانگر قدمت آن‌ها است و می‌توان نکته‌های زیادی را از دل این طرح استخراج کرد.

4.طرح لهستانی

 فرش‌هایی که در دوره صفوی و از سوی پادشاه لهستان سیگیسمو ندسوم (۱۶۳۲-۱۵۸۷میلادی) سفارش داده شد و به فرش‌های لهستانی معروف شدند.

معرفی چند نمونه از قالی در دوران صفوی

1.قالی اردبیل

قالی اردبیل که معروف به قالی شیخ صفی است در 20 سال اول حکومت صفویان ساخته شده و تار و پود آن از ابریشم است. این اثر توسط مقصود کاشانی ( نام بافنده در یک بیت شعر بر روی خود قالی نقش بسته است) بافته شده است.

–با  ابعاد ۱۱۵۲×۵۳۴ سانتی متر یک سال و نیم مراحل طراحی و بافت آن طول کشیده است. رنگ زمینه آن آبی سیر که پوشیده از گل‌های زیبا است و درموزه‌ی ویکتوریا آلبرت لندن نگهداری می شود. منبع معتبری محل بافته‌ شدن این اثر را ذکر نکرده است ولی از آن‌جا که تار و پود آن از جنس ابریشم  بوده به احتمال زیاد در یکی از شهر‌های تبریز، قزوین و کاشان بافته شده است.

2.قالی موج دریا

طرح این قالی یکی از سفارشی‌ترین و متفاوت‌ترین طرح‌ها در میان قالی‌های دوره صفوی است.  دلیل این تفاوت وجود ترنج‌های بسیار بزرگ در بالا و پایین طرح و همچنین به تصویر کشیدن تصاویری از کشتی و دریا‌نورد در پیرامون طرح است. وجود این کشتی‌ها به دستور یک بازرگان پرتغالی بود.

این قالی به ابعاد ۷۲/۳×۷۷/۶ متر در موزه وین نگهداری می‌شود و تراکم آن۵۰۰ هزار گره در هر متر‌مربع است. قالی موج دریا توسط قالی باف‌های اهل کرمان بافته شده است و تاروپود آن از جنس ابریشم می باشد.

3.فرش چلسی

این اثر به تاجری اهل شهر چلسی واقع در لندن فروخته شد و از آن به بعد این فرش به چلسی معروف شد. ابعاد آن ۵۴۰×۳۶۰ سانتی‌متر و از جنس ابریشم است.

زمینه فرش لاکی رنگ است و در آن حیوانات شکار مانند آهو، گوزن، و وحوشی مانند شیر و پلنگ و حیوانات افسانه‌ای (اژدها) در میان شاخ و برگ گلدار دیده می‌شوند. فرش چلسی دارای دو ترنج کامل و با کلاله‌های جانبی و دو و نیم ترنج متصل به حاشیه و لچک‌هایی به نقش یک‌چهارم ترنج است.

سابقه ورود طرح‌های تصویری در قالی ایران

سابقه ورود طرح‌های تصویری در قالی ایران در هاله‌ای از ابهام است اما چیزی که به وضوح قابل رویت است وجود طرح‌های تصویری متعدد در قالی‌های دوره صفویه است و شاید بتوان تا حدودی پیدایش آن را منصوب به این دوره بدانیم. همان‌طور که گفته شد دوره صفویه دوره پیدایش قالی بافی نبود ولی در این دوره انقلابی در قالی بافی ایجاد شد و شکوفایی این هنر چند برابر بیشتر شد.