قصه‌­ی شهر قزوین | نگاهی گذرا به تاریخ شهر قزوین

وجه تسمیه

پیش از ورود به مبحث تاریخ شهر قزوین باید در مورد وجه تسمیه‌ی قزوین بدانیم. حمدالله مستوفى مورّخ پرآوازه‌ی قزوینی قرن هشتم از این شهر، تحت عنوان کش‌وین نام مى‌برد که بعدها عرب‌ها آن را معرّب کرده و قزوین نامیده‌اند؛ مورّخین غربى نام قزوین را مأخوذ از کاسپین مى‌دانند. از نظر لغوى این نام ترکیبى از دو جزء است: وین بر وزن سین (برهان قاطع و دهخدا) به معنى درخت، باغ و به ویژه انگور سیاه است. ولى درباره‌­ی جزء نخست آن معنى روشنى وجود ندارد. بعضی­‌ها هم اعتقاد دارند که قزوین در اصل کزوین و مرکب از کِزو به معناى پسته و ین به معناى شهر -شهر پسته- بوده و بعدها معرّب شده و به قزوین تبدیل گشته است  با این حال هنوز نظر دقیق و قاطعی در مورد وجه تسمیه‌­ی قزوین وجود ندارد و نظرگاه­‌ها متفاوت است.

پیشینه و اهمیت شهر قزوین

بنای اولیه‌­ی شهر قزوین را به شاپور اول ساسانى نسبت مى‌دهند. قزوین به دلیل موقعیت ویژه‌­ی جغرافیایی یعنی قرار گرفتن در مسیر جاده­‌ی ابریشم شهری همواره مورد توجه و نظر بوده است اما مهم­ترین دوره­‌ی تاریخی آن به عصر صفویه مربوط می‌­شود که این شهر به مدت 57 سال پایتخت ایران بوده است. چگونه قزوین پایتخت شد؟ شاه اسماعیل صفوی در سال 907 در شهر تبریز تاج­گذاری کرد اما در دوره‌­ی شاه تهماسب صفوی به فکر انتقال پایتخت افتادند، چرا؟ چون شهر تبریز در نزدیکی مرزهای عثمانی بود و دولت عثمانی هم بزرگترین دشمن حکومت صفوی بود بنابراین این شهر همواره آسیب‌­پذیر بود. چاره‌­ی کار چیست؟ انتقال پایتخت. حالا به کجا؟ از مرزهای عثمانی دور باشد و از طرف دیگر نزدیک خراسان بزرگ نباشد. چرا؟ چون خراسان و سمنان به صورت مداوم مورد هجوم ازبکان قرار می­گرفته است. با جمع­‌بندی‌­ها به شهر قزوین می‌­رسند چون زمینه‌­ی پیشرفت هم داشته است. اینگونه بود که شهر قزوین، پایتخت یکی از مقتدرترین حکومت‌­های ایرانی بعد از اسلام شد.

انتقال پایتخت از قزوین

قزوین در دوره­‌ی شاه تهماسب صفوی تا اوایل دوره‌­ی شاه عباس رشد چشمگیری برایش حاصل شد. دیوان‌خانه­‌ی باشکوه صفوی، که امروزه کاخ چهلستون و سردر عالی­قاپو از آن به یادگار مانده است، انبوه خانه­‌های تاریخی، حمام‌­ها و آب­‌انبارها. در اینجا می­‌خواهم تاکیدی روی آب­‌انبارها داشته باشم. قزوین به دلیل تعدد آب­‌انبارها، شهر آب­‌انبار نامیده می­شود و آب­‌انبار سردار بزرگ که بزرگترین آب­‌انبار تک گنبد ایران است در قزوین قرار دارد. تعدادی از این آب­‌انبارها هم در خیابان سپه (شهدا) قرار دارد. اما همین تعدد آب‌­انبارها حکایت از وضعیت نامطلوب مخازن آب در شهر قزوین دارد.

با پیشرفت‌­های شهر قزوین، جمعیت افزایش چشمگیری داشت و ذخیره‌های آب در قزوین جوابگوی این جمعیت نبود و کار به جایی رسید که شاه عباس به فکر انتقال پایتخت افتاد. شهر جایگزین کجا بود؟ اصفهان پر آب که زایده‌­رود را در دلش جاری داشت. اما انگار شاه عباس دلش پیش قزوین جا مانده بود چرا که بناهای قزوین را در اصفهان و با همان نا‌‌م‌­ها تکرار کرد؛ هم کاخ چهلستون، هم عالی‌قاپو و هم قیصریه و البته خیابان چهار­باغ را هم با الگوبرداری از خیابان سپه قزوین طراحی کرد. اینگونه بود که اصفهان شاه‌­عباس شد نمونه‌­ی باشکوه‌­تر قزوین شاه تهماسب.