شیخ بهایی | همراه حاکم و مقبول مردم

شیخ بهایی در عصر شاه عباس نقش به سزایی در شکل گیری اصفهان جدید داشت و در کنار شاه عباس در فکر و عمل برای رسیدن به شهر آرمانی خود تلاش کردند، در مقاله گذشته به اصفهان در عصر صفوی پرداختیم و آن را نزدیک‌ترین نمونه به آرمان شهر اسلامی معرفی کردیم. در این مقاله سعی داریم تا به شخصیت، نقش و جایگاه شیخ بهایی در حکومت صفوی و تاثیراتش در اصفهانی که امروز شاهد آن هستیم را مورد بررسی قرار دهیم.

ﯾﮑﯽ از اﯾﺮان ﺷﻨﺎﺳﺎن، ﺷﯿﺦ ﺑﻬﺎﯾﯽ را «ﭼﮑﯿﺪۀ ﺟﺎمعه‌ی ﺻﻔﻮی ﻋﺼﺮ ﺷﺎه عباس» می‌داﻧﺪ . اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺧﺎﻟﯽ از ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻧﯿﺴﺖ، اما از اﻋﺘﺒﺎر و اﻫﻤﯿﺖ و در ﻋﯿﻦ ﺣـﺎل، ﺟﺎﻣﻌﯿـﺖ و وﺳﻌﺖ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت و ﻫﻨﺮﻫﺎی ﺷﯿﺦ در ﻋﻠﻮم دارد و ﻓﻨﻮن و ﻫﻨﺮﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﮑﺎﯾﺖ دارد.

این پژوهشگر عهد صفوی در بیان زیبایی و اهمیت هنری و معماری اصفهان عصر شاه عباس، به نقش شیخ بهایی اشاره می‌کند و می‌نویسد: «بدایت شهر سازی شاه عباس در جسارت خیال و مقیاس عظمت طرح بود، که مشتمل بود بر بنای پایتختی بزرگ با خیابان‌ها، قصرها، دیوانخانه‌ها، مساجد، مدارس، بازارها، حمام‌ها، قلعه‌ها و باغ‌ها؛ دست راست شاه در کار عملی ساختن این طرح بلند پروازانه (ساخت اصفهان جدید)، مردی بود به راستی برجسته، یعنی شیخ بهاءالدین محمد عاملی؛ او به عنوان عالم الهی عالی قدر، فیلسوف، مفسر قرآن، فقیه، منجم، معلم، شاعر و مهندس، چکیده‌ی جامعه‌ی صفوی عصر شاه عباس کبیر بود.» (ایران عصر صفوی، ص 152)

تضادهای عصر صفوی و راهکارهای شیخ بها

ایران عصر صفوی در عین شکوفایی علمی، هنری، سیاسی و گسترش جغرافیایی، همچنان حامل برخی تضادهای مذهبی و مسلکی و سیاسی در لایه های پیدا و پنهان جامعه و به ویژه در نهاد حکومت بوده است و یکی از نمودهای این تضاد، طرد و انکار بسیاری از فرقه های تصوف از جانب حکومت و متشرعان بانفوذ بوده است. در چنین جامعه ای، داشتن نفوذ و نظر در حاکمیت از یک سو و کسب اعتبار و مقبولیت در نزد اهل علم از سوی دیگر، و در عین حال، برخورداری از احترام و عزت رشک برانگیز در نزد آحاد جامعه و به ویژه در چشم دینداران، کاری بس دشوار و بلکه ناشدنی می‌نماید. در روزگار چیرگی ملایان متعصب، یک عالم شرعی پرنفوذ آزادانه تاملات عرفانی را پیشه خود کرده است. از نظر دکتر نفیسی بزرگترین کار بهایی این است که تضادها و ناهمخوانی‌های درونی و بیرونی را در محیط پر تعصب و قشری عصر سر و سامان داده و مدیریت کرده، شخصیت متعادل و منش و کردار معتدل بهایی در همه‌ی زمینه‌ها بوده است. با آنکه صاحب فتوا بوده، حکم سخت گیرانه‌ای از او صادر نشده و در عین نفوذ فراوان بر شاه و درباریان، دخالت آشکار و مخالف برانگیزی در امور حکومتی و عزل و نصب‌ها نمی‌کرده‌ است.

شیخ بهایی از سویی مقّرب شاه بود و لقب «شیخ الاسلام» را از او دریافت کرده بود و از طرفی مردمی بود و در روز مرگش از عارق و عامی و شریق و وضیع، قریب پنجاه هزار نفر بر جنازه‌اش نماز گزاردند (ر.ک :ﻧﻔﯿﺴــﯽ، 1361،ص55).

زندگی شیخ بهایی

شیخ بهایی در بعلبک به دنیا آمد، پدرش از شاگردان شهید ثانی (از نوادگان علامه حلی) بود. پس از شهادت شهید ثانی، خانواده او به دعوت شاه طهماسب اول به ایران مهاجرت کردند و جزو اولین خانواده‌های علمای شیعه است که بعد از استفرار حکومت شیعی صفوی به ایران مهاجرت کردند. در نسخه‌ای منسوب به دست خط شیخ بهایی در شهر قزوین، نوشته است که در زمان مهاجرت به ایران 13 سال داشته است. اما بعضی منابع دیگر سن او را هفت سال نوشته‌اند.

پس از چند سال شاه طهماسب اول پدر شیخ بهایی را به قزوین -پایتخت صفوی- فراخواند و لقب «شیخ الاسلامی» را که بالاترین مقام علمی در زمان صفویه بود را به او داد. شیخ بهایی نیز به همراه پدر به قزوین رفت و به تحصیل علوم مختلف در قزوین پرداخت.

پدرش بعد از مدتی شیخ الاسلام هرات شد ولی شیخ بهایی در قزوین ماند و تحصیل را ادامه داد تا زمانی که در عصر شاه طهماسب پدر او درگذشت و به جای او به هرات فرستاده شد. و لقب شیخ الاسلام را دریافت کرد.

سفرهای شیخ بهایی

پس از چندی مقام شیخ الاسلامی را رها کرد و سفر طولانی خود را به عراق، حلب، شام و مصر، حجاز، بیت المقدس آغاز کرد و در طول مسیر در مقام فقیر  درویش به بحث و گفت و گو با اربابان ادیان و مذاهب اسلامی پرداخت. بعد از این دوره سفر در زندگی خود و با به قدرت رسیدن شاه عباس نزد او رفت و تا انتهای عمر با شاه عباس و آرمان‌های او همراه بود. البته سفرهای پیاده او به همراه شاه عباس از اصفهان به مشهد و سفرهای گاه و بیگاه به قم، کاظمین و غیره نیز در ضمره سفرهای این عالم بزرگ در زمان حکومت شاه عباس کبیر ذکر شده است.

آثار به جای مانده از این عالم بزرگوار

تاثیراتی که شیخ بهایی در شکوفایی ایران عصر صفوی گذاشت بیش از آثار مکتوب و بناهایی است که در اصفهان و شهرهای دیگر به جای گذاشته است. تفکرات و نفوذ و مقبولیت او در بین مردم و حاکمیت باعث شد تا تاثیر بزرگی در سبک زندگی، نگاه و رفتار آنان داشته باشد.

آثار مکتوب

او یکی از پرکارترین علمای جهان اسلام از نظر تألیف و تنوع در آن بوده است. تعداد تألیفات او را با توجه به رساله‌ها و تحشیه‌ها و تعلیقه‌ها، ۱۲۳ عنوان دانسته‌اند. با توجه به گستره دانش شیخ بهایی، آثار او در زمینه‌های متنوعی هستند و از فقه، علوم قرآنی، ادعیه و مناجات، اصول اعتقادات گرفته تا حکمت و فلسفه و حتی ریاضیات و علوم غریبه را شامل می‌شوند. از جمله آثار مشهور او می‌توان به جامع عباسی اشاره کرد که او این کتاب را به درخواست شاه عباس اول، درباره احکام فقهی و به زبان فارسی نگاشت. این اثر ابتکاری نو در نگارش متون فقهی به شمار می‌رود و برخی از صاحب نظران از آن به عنوان اولین دوره فقه غیراستدلالی به زبان فارسی یاد می‌کنند که به صورت رساله عملیه نوشته شده است‏.

آثار معماری

آثار معماری و مهندسی شیخ بهائی را از حیث انتساب می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:
آثاری که نسبت آنها به او قوی است، مانند اثر مهندسی تقسیم آب زاینده‌رود برای ۷ ناحیه از نواحی اصفهان که خصوصیات آن به تفصیل در سندی که به طومار شیخ بهائی شهرت دارد آمده است.
آثاری که به گزارش منابع به بهائی منتسب است، مانند:

1. طراحی کاریز نجف آباد معروف به قنات زرین‌کمر
2. تعیین دقیق قبله مسجد امام اصفهان
3. طراحی نقشه حصار نجف
4. طراحی و ساخت شاخص ظهر شرعی در مغرب مسجد شاه اصفهان و نیز در صحن حرم مطهر حضرت رضا علیه‌السلام
5. طرح دیواری در صحن حرم حضرت علی(ع) در نجف به قسمی که زوال شمس را در تمام ایام سال مشخص می‌کند
6. طراحی صحن و سرای مشهد به صورت یک ۶ ضلعی
7. ساختن منارجنبان
8. طراحی گنبد مسجد امام اصفهان که صدا را ۷ مرتبه منعکس می‌کند
9. ساختن ساعتی که نیاز به کوک کردن نداشت.
10. ساخت مسجد چھار باغ به روی لجنزار
11. حمام شیخ بهایی که با یک شمع مدتها گرم باقی می‌ماند
12. و..

آثار دیگری نیز هست که انتساب آنها به شیخ بهائی بعید است و بیشتر نبوغ و شخصیت نادر بهائی دستمایه انتساب این خوارق عادات و افسانه‌های تاریخی به وی شده است.

اختراعات جالب

بنا به روایتی شیخ بهایی را احتمالاً بنیانگذار تهیه نان سنگک، حلواشکری، فرنی و سفیدآب – که در اصفهان به سفیدآب شیخ معروف است- می‌دانند.

در تقویم سالنمایی که توسط کمیته نانوایان تهران که در ۱۹ اردیبهشت سال ۱۳۲۶ شمسی در تهران چاپ شده در رابطه با تاریخچه و چگونگی پیدایش نانوایی و نان سنگک این‌گونه آمده‌است: “شاه عباس برای رفاه حال طبقات تهی دست و لشگریان خود که غالباً در سفر احتیاج به نان و خورش موقت و فوری داشتند و لازم بود به هر شهری می‌رسند نانواهایی باشند که بتوانند به قدر مصرف سربازان نان تهیه نمایند و غذایی باشد که خورش نان قرار دهند، درصدد چاره برآمد. وی حل این مشکل را از “شیخ بهایی” که از اجلّه علما و دانشمندان ایران بود خواست. شیخ بهایی با تفکر و تعمق تنور سنگکی را ابداع نمود. این اختراع که با دقت و هوشیاری طرح و عملی شده‌است به قدری کامل و دقیق است که پس از گذشت چند صد سال هنوز به همان صورت اولیه مورد استفاده و نانی که از تنور سنگکی بدست می‌آید، مأکول‌ترین نان است. در اجرای این کار دستور داده می‌شود که روی توری مقداری ریگ و سنگ ریزه بریزند و در زیر آن آتش پرحجمی روشن نمایند تا ریگها کاملاً داغ گردند و آنگاه خمیر نان را با دست در روی تخته‌ای پهن کرده و در روی سنگ‌های داغ قرار دهند تا بپزد.

قصه‌ی نقاشی

روایت است که میرداماد و شیخ بهایی و میر فندرسکی در مجلسی نشسته بودند که ناگهان شیری به درون آن مجلس آمد با ورود شیر ، شیخ بهایی چهره گرفت ، میر داماد به سجده رفت ، و میر فندرسکی حرکتی نکرد تا آن که شیر ، خارج شد. از علت اعمال هریک پرسش کردند ؛

• میر داماد گفت (( من در نسبت خود به آل محمد(ص) وشراففتم شکی نداشتم ، و می دانستم که گوشت و پوست و استخوان فرزندان رسول اکرم، بر ددان حرام است ، و برای سپاس این مرتبت ، به سجده رفتم )).
• بهایی گفت :(( من البته به نیروی دانش خویش دریافته بودم که شیر ، اگر گرسنه باشد ، موجود دیگر را طعمه می کند ، و اگر نه، که خطری نیست؛ ولی به نیروی غریزه و طبیعت ، چهره را پوشاندم)).
• میرفندرسکی گفت: (( من نیز یقین داشتم که در هر حال ، قادر به تسخیر این شیر هستم و آن را  رام  خواهم ساخت))

تصویر مذکور ، پیش تر در ((تکیه مبر)) در تخت فولاد اصفهان قرار داشته.

سریال شیخ بهایی

شیخ بهایی، نام یک مجموعه تلویزیونی درباره زندگی شیخ بهایی به کارگردانی شهرام اسدی است. این سریال، روایتگر زندگی شیخ بهایی در دو بخش نوجوانی و کهنسالی است. این سریال در ۱۷ قسمت ۵۰ دقیقه‌ای از شبکه دوم صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش شد.

کلام آخر

بی شک هنر معماری امروز، مرهون آثار و خدمات گرانسنگی است که مردان بزرگی همچون شیخ بهایی در تاریخ و فرهنگ این سرزمین بر جای نهاده‌اند، ره‌آورد این آثار و ابنیه‌ فارغ از طرح و رنگ ملی، موجب تقویت هنر اسلامی است که پا را از مرزهای زمان خود فراتر گذاشته و طرح ها و سازه‌هایی برای تمام زمان‌ها و مکان‌ها ارایه می دهد؛ چرا که توانسته فن و هنر معماری را از هند تا فلورانس ایتالیا صادر کند و در دوره های تاریخی بسیاری از جمله افشاریه، زندیه و قاجاریه، سبک معماری عهد صفوی را نظاره کرد.
بالاخره شمع جان این عالم عامل بعد سال‌ها خدمت به اسلام و مسلمین به سال ۱۰۳۰ه.ق ، پس از تحمل هفت روز بیماری خاموش شد و مطابق وصیتش او را به مشهد انتقال داده و در مَدْرس سابق خودِ او در نزدیکی حرم رضوی، سمت پایین پای مبارک که اکنون جزو رواق‌های حرم رضوی محسوب می‌شود، به خاک سپردند.

[btn btnlink=”http://irantrawell.com/2018/07/10/%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%B9%D8%B5%D8%B1-%D8%B5%D9%81%D9%88%DB%8C-%D8%A2%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D9%87%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C/” btnsize=”full” bgcolor=”#1e73be” txtcolor=”#ffffff” btnnewt=”1″ nofollow=”1″]برای ادامه در اینجا مقاله اصفهان عصر صفوی را مطالعه کنید[/btn]

[toggle title=”منابع” type=”close”]1. ویکی شیعه
2. ﺟﻮاﻧﺐ ﻋﺮﻓﺎﻧ ﺑﻬﺎﯾﯽ ﯽ در زﻧﺪﮔﯽ و ﺷﻌﺮ ﺷﯿﺦ – منوچهر جوکار
3. مطالعات معماری ایران شماره 10
4. تخت فولاد[/toggle]