شهر تبریز در کنار تمام زیبایی‌های طبیعی از گذشته میزبان تمدن بشری بوده تاریخ تبریز دوره‌های مختلفی پایتخت و در اکثر دوره‌های دیگر در ضمره‌ی شهرهای مهم ایران قرار داشته است و در مسیر تجارج آسیای میان و شرق آسیا به اروپا بوده است و از این جهت با وجود تمام سختی‌هایی که در دوران چند هزار ساله این شهر وجود دارد هنوز هم می‌توان این شهر را میراث دار آثار با شکوه ایران دانست.
دوران پیش از اسلام
به دلیل تهاجم‌های بسیار و بلایای طبیعی مثل زلزله و سیل اثر زیادی از دوران پیش از اسلام در این شهر نمانده است ولی در زمان اشکانیان از تبریز به عنوان شهر پر آوازه‌ای یاد می‌شود اما این شهر پرآوازه به نظر می‌رسد که در دوره‌ی ساسانی چندان پر شکوه نبوده به طوری که وقتی اعراب به ایران حمله می‌کنند بیشتر حرف از فتح اردبیل است و حرفی از تبریز به میان نیست.
دوران اسلامی
برخلاف تاریخ قبل از اسلام که پر از ابهام و تناقض است تاریخ تبریز بعد از اسلام شهری پر آوازه و معتبر بود که چند دوره به عنوان پایتخت کشور انتخاب می‌شود. این دوران با حمله اعراب به ایران آغاز می‌شود که با وجود مقاومت بسیار آذربایجانی‌ها در انتها شهر کل آذربایجان به دست اعراب اشغال می‌شود و بعد از آن به مدت چند صد سال خلفا و حاکمان عرب بر این سرزمین حکومت می‌کردند و بسیاری از اعراب از یمن و نقاط دیگر به این منطقه خوش آب و هوا کوچ می‌کنند و قوم خزر را از آذربایجان بیرون راندند. مردم آذربایجان با وجود پذیرفتن دین اسلام در برابر بیداد خلفای اموی و عباسی مبارزه می‌کردند که از آن جمله می‌توان به بابک خرمدین اشاره کرد که در قلعه بابک به تنها نقطه از ایران تبدیل شد که هرگز توسط اعراب اشغال نشد.
حکومت‌های محلی تبریز در آغاز دوره اسلامی
سید احمد کسروی در کتاب «شهریاران گمنام» نخستین سلسه‌ای را که در این دوران با استقلال در آذربایجان حکمرانی کردند سالاریان و شاخص‌ترین فرد آن‌را سالار مرزبان معرفی کرده است. این فرد شیعه مذهب، نه تنها مانع نفوذ عباسیان در این سرزمین شد بلکه با روس‌های متجاوز نیز مبارزه کرد.
پس از ضعف سالاریان، روادیان در جنوب و شدادیان در شمال ارس به قدرت رسیدند. روادیان تبریز را به عنوان پایتخت خود انتخاب کردند و با سکونت مردم، این شهر به تدریج به سوی آبادی حرکت کرد. خاندان ازدی از قبایل معروف یمن به رهبری رواد ازدی که در زمان متوکل عباسی در آذربایجان حکومت میکرد دور تبریز را بارو کشیدند. این اولین باری بود که از تبریز به عنوان پایتخت حکومتی نام بده شده است.
تنها دشمنی که در آن دوره با آبادانی تبریز مخالف بود طبیعت بود که در طی کمتر از صد سال دو زلزله هولناک را به جنگ بناهای تاریخی تبریز فرستاد و چند هزار نفر قربانی گرفت و تمام بناهای این شهر را ویرانه کرد.
دوران سلجوقی
پادشاه روایی که از این زلزله جان سالم به در برد قصد بازسازی شهر کرد اما چندان زمانی نگذشت که تسلیم طغرل اولین پادشاه سلسله‌ی سلجوقی شد و پس از این فتح جشن ازدواج طغرل و دختر خلیفه نزدیک تبریز انجام شد و سلطان محمود از سلاجقه عراق در تبریز اقامت گزید. از این دوران به عنوان دوران شکوفایی آذربایجان نام می‌برند افرادی چون بوعلی سینا، خطیب تبریزی، مسعود بن نامدار و قطران تبریزی حاصل این دوران بوده‌اند.
تاریخ تبریز در دوران ایلخانی
تاریخ تبریز و در زمستان ۶۱۸ هجری‌قمری، مغولان به آذربایجان و قفقاز لشکر کشیدند و پس از فتح گنجه، قفقاز و اردبیل به تصرف تبریز پرداختند. حاکم تبریز از شهر فرار کرد ولی تجار و معتمدین شهر توانستند با دفاع و مذاکره و پرداخت خراج از اشغال شهر جلوگیری کنند. این روند سه بار دیگر اتفاق افتاد تا در نهایت شهر به اشغال ایلخانان در آمد. با وجود جنگ و نابسمانی داخلی، این دوره از دوران پررونق تاریخ ایران به شمار می‌رود. جانشینان هولاکو به اسلام گرویدند و تبریز و مراغه به عنوان پایتخت این حکومت، مرکز علم و دانش شدند. تبریز نام دارالسلطنه گرفت. به دلیل ارتباط مغول‌ها با فرهنگ‌های مختلفی چون اروپا و چین، ایران از لحاظ فکری، بازرگانی و هنری دچار تغییرات بسیاری شد. زیباترین آثار معماری این دوره شامل ارک بزرگ تبریز، گنبد سلطانیه، مسجد جامع مرند و گنبدهای متعدد در مراغه است.
شهر پر رونق قراقویونلوها و آق‌قویونلو
پس از ایلخانان و گذر طوفان تیمور از خاک ایران و امپراطوری زودگذرش، قرایوسف قراقویونلو به آذربایجان حمله کرد و پسر تیمور گورکانی را به قتل رساند و در نهایت و پس از جنگ‌هایی، زمام امور آذربایجان و قسمت‌هایی از شمال‌غرب ایران به جهانشاه قراقویونلو رسید و این سلطنت سی ساله باعث استقلال این منطقه از سلسله تیموریان شد. از فعالیت‌های ادبی جهانشاه می توان به دیوان اشعار او اشاره کرد. مسجد کبود یا مظفریه از جانب خاتون جان بیگم همسر جهانشاه در کوی پسه کوشک تبریز و در سال ۸۷۰ هجری‌قمری بنا شد. این حکمومت هم بعد از شکستی که از همتایان گرجی خود خوردند دوران پر فروغ شان را به آنها واگذار کردند.
دوران با شکوه صفویه در تاریخ تبریز
بعد از لشکر کشی شاه سلیمان صفوی به تبریز و شکست خاندان آق‌قویونلو با افتخار و شکوهی وارد تبریز شدند و مذهب رسمی را شیعه قرار دادند و به آبادانی شهر پرداختند ولی چند شکست از عثمانی باعث شد تصمیم بگیرند تا به قزوین نقل مکان کنند و این لشکر کشی‌ها به همراه دو زلزله‌ی مهیبی که در فاصله 150 سال در حکومت صفویه افتاد این شهر را از شهری پر شکوه با جمعیتی 300 هزار نفره به شهری با 30 هزار نفر تبدیل کرد و این شهر با شکوه به شهر ارواح تبدیل شد. با این حال که یک سال بعد از زلزله آخر که در زمان شاه سلطان حسین آخرین پادشاه صفوی رخ داد افغان‌ها اصفهان را اشغال کردند عثمانی تصمیم به حمله به ایران را می‌گیرد و تبریز ویرانه شجاعانه جلوی این تهاجم را می‌گیرد. و این حماسه در تاریخ تبریز ثبت شده است.
دوران قاجاریه
قبل از شروع دوران قاجار شهر تبریز با یک زلزله مهیب دیگر، اکثر آثار تاریخی اش را از دست می‌دهد و اکثر آثار تاریخی این شهر به جای مانده از دوران قاجار است، در این دوران شهر تبریز ولایت ولیعهد نشین بوده و شاهان قاجاری در آن کشورداری می‌آموخته‌اند، از این جهت از رونق دوچندانی برخوردار بوده است. عباس میرزا در دوران ولیعهدی خود اقدامات شایسته بسیاری در عمران تبریز انجام داد که از آن جمله می‌توان دایر کردن قورخانه، کارخانه توپ ریزی و مخازن مهمات و مغازه، تاسیس چاپخانه و اشاعه علوم و فنون متداول عصر اشاره کرد. پس از عباس میرزا دوران ولیعهدی ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه نیز در تبریز گذشت. نتیجه خفت‌بار جنگ‌های ایران و روس و تقدیم‌کردن ۱۷ ولایت زرخیز آن سوی ارس به روسیه تنها بخشی از ناکارآمدی‌های این سلطنت را نشان می‌دهد. بی‌کفایتی شاهان قاجار، فقر و بی‌عدالتی از سویی و روحیه تجدد خواهی و اصلاح‌طلبی از سویی دیگر، ایران را به سوی دوران مشروطیت پیش برد. در نتیجه مشروطیت‌خواهی ایرانیان علی‌الخصوص مردم آذربایجان و تبریز و مقاومت در تاریخ تبریز فراموش‌نشدنی‌شان در مقابل استبداد، محمدعلی‌شاه قدرت خود را از دست داد و ایران صاحب مجلس و پارلمان گردید.
مطالعه تاریخ مشروطه در شهر اصفهان را مطالعه کنید.
