جزیره هرمز، با خاک‌های رنگارنگ و منحصربهفرد خود، یکی از جاذبه‌های طبیعی بی‌نظیر ایران است. این خاک‌ها، حاصل فرسایش هزاران ساله سنگ‌های آذرین و رسوبی، نه‌تنها زیبایی بصری خاصی به جزیره بخشیده‌اند، بلکه ارزش علمی و زمین‌شناسی بالایی نیز دارند با این حال در نوروز ۱۴۰۴ در حالی که بسیاری برای تماشای خاک افسانه‌ای این جزیره، رهسپار جنوب شدند، برخی با دست‌هایی پر از خاک، جزیره را ترک کردند. برداشت گسترده و نگران‌کننده خاک هرمز توسط گردشگران در ایام نوروز، نه‌تنها جلوه‌ای از گردشگری ناپایدار را به نمایش گذاشت، بلکه زخم تازه‌ای بر پیکره‌ی طبیعت شکننده و میراث زمین‌شناسی این جزیره منحصربهفرد بر جای گذاشت.
چرا خاک‌های رنگی هرمز اهمیت جهانی دارند؟
خاک‌های رنگی جزیره هرمز، صرفاً یک جاذبه بصری محلی نیستند، بلکه از دیدگاه علمی، زمین‌شناسی و اکوتوریسم، اهمیت جهانی دارند. این خاک‌ها حاصل میلیون‌ها سال فرآیندهای زمین‌ساختی، فعالیت‌های آتشفشانی و فرسایش طبیعی‌اند که طیف وسیعی از عناصر معدنی را در خود جای داده‌اند؛ از اکسید آهن که رنگ سرخ و زرشکی ایجاد می‌کند، تا کانی‌های نادر که جلوه‌هایی نقره‌ای و طلایی به خاک می‌بخشند. در سطح بین‌المللی، چنین پدیده‌هایی به‌عنوان نشانه‌های ژئوپارک‌های طبیعی با ارزش علمی بالا شناخته می‌شوند و مورد توجه پژوهشگران، زمین‌شناسان و فعالان گردشگری پایدار قرار دارند. حفاظت از این منابع نه‌تنها مسئولیتی ملی، بلکه مشارکتی در نگهداری میراث زمین برای جامعه علمی و زیست‌محیطی جهانی است.
برداشت غیرمسئولانه؛ خطری خاموش برای اکوسیستم جزیره
در ایام نوروز که تمامی جزایر ایران علی الخصوص جزیره هرمز میزبان هزاران گردشگر داخلی و خارجی است، فشار بر منابع طبیعی آن به بالاترین حد خود می‌رسد. در همین بازه، گزارش‌های متعددی از برداشت خاک‌های رنگی، به‌ویژه خاک‌های نقره‌ای و قرمز که جذابیت بیشتری برای عکاسی و سوغات دارند، منتشر شده است. این رفتار ناآگاهانه، تنها جنبه زیبایی‌شناختی محیط را دچار خدشه نمی‌کند، بلکه به‌طور مستقیم بر ساختار خاک، گیاهان بومی، چرخه‌های آبی و حتی تنوع گونه‌های جانوری ساکن در جزیره اثر منفی می‌گذارد. خاک‌های رنگی هرمز بخشی از زیست‌بوم خاص منطقه را تشکیل می‌دهند که گونه‌هایی نظیر خرچنگ‌های شبحی، خزندگان و برخی گیاهان نمک‌دوست به آن وابسته‌اند. برداشت غیرمجاز خاک، این چرخه‌ها را مختل کرده و منجر به فرسایش شدید، ریزگردهای محلی و از بین رفتن پوشش گیاهی می‌شود. این در حالی‌ست که هیچ‌گونه جایگزینی طبیعی برای این خاک‌ها وجود ندارد و آسیب وارده، در بسیاری از موارد، غیرقابل جبران خواهد بود.
واکنش مسئولان و مشارکت اجتماعی در ترمیم خسارات
با شدت گرفتن ابعاد بحران، اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان هرمزگان و نهادهای مرتبط به سرعت وارد عمل شده و ضمن هشدارهای گسترده، از گردشگرانی که اقدام به برداشت خاک کرده بودند، درخواست بازگرداندن آن را نمودند. این فراخوان که ابتدا با تردیدهایی مواجه شد، در نهایت به یکی از موفق‌ترین اقدامات اجتماعی در حوزه حفاظت محیط‌زیست بدل گشت. بیش از صد نفر از گردشگران با ارسال خاک‌های برداشته‌شده به صورت پستی یا تحویل حضوری، همبستگی و آگاهی خود را نسبت به اهمیت موضوع نشان دادند. این حرکت نه‌تنها در رسانه‌ها بازتاب گسترده‌ای داشت، بلکه زمینه‌ساز آغاز طرح‌های بلندمدت برای ثبت ملی خاک جزیره هرمز و ایجاد حریم حفاظت‌شده برای آن شد. مسئولان همچنین اعلام کردند که پیگیری‌های لازم جهت کنترل ورود و خروج مواد معدنی، نصب تابلوهای هشدار و افزایش گشت‌های میدانی در ایام پررفت‌وآمد، در دستور کار قرار گرفته است
آیا بازگشت خاک‌ها واقعاً مؤثر است؟
بازگرداندن خاک‌های رنگی جزیره هرمز، اگرچه اقدامی دیرهنگام و نمادین به نظر می‌رسد، اما از منظر علمی، آموزشی و فرهنگی، تأثیرات قابل‌توجهی دارد. در واقع، بازگرداندن خاک به مکان اولیه‌اش ممکن است نتواند دقیقاً همان ساختار زیستی یا زمین‌شناختی پیشین را بازیابی کند، اما این حرکت نشان‌دهنده یک تغییر رویکرد مهم در رفتار عمومی نسبت به محیط‌زیست است. چنین اقداماتی ضمن آگاه‌سازی جامعه، به نهادینه‌سازی مفهوم “مسئولیت فردی در برابر طبیعت” کمک می‌کند و می‌تواند آغازگر موجی از اقدامات حفاظتی بلندمدت در سطح محلی و ملی باشد. در کنار آن، این بازگشت‌ها زمینه‌ساز شکل‌گیری گفت‌وگوهای اجتماعی، تدوین سیاست‌های محیط‌زیستی سخت‌گیرانه‌تر و مشارکت فعال‌تر جوامع محلی در نگهداری از میراث طبیعی خواهند بود.
ضرورت بازنگری در سیاست‌های گردشگری و آموزش زیست‌محیطی
حادثه اخیر نشان داد که صنعت گردشگری اگر بدون چارچوب‌های دقیق مدیریتی و آموزشی توسعه یابد، می‌تواند به‌جای محرک توسعه پایدار، به عامل تخریب بی‌رحمانه منابع طبیعی بدل شود. جزیره هرمز نیازمند طرح جامع مدیریت ظرفیت گردشگری است؛ یعنی محدودسازی ورود گردشگران بر اساس ظرفیت زیستی منطقه، سامان‌دهی اقامتگاه‌ها، و الزام راهنمایی گردشگران توسط افراد آموزش‌دیده محلی. از سوی دیگر، آموزش‌های محیط‌زیستی باید در سطح وسیع‌تری، از مدارس تا رسانه‌های عمومی، گسترش یابد تا نه‌تنها مانع تخریب‌های مشابه در آینده شود، بلکه گردشگر آگاه به سفیر محیط‌زیست بدل شود. در جزیره‌ای که خاک، رنگ، فرهنگ و زیست‌بوم به‌طرز شگفت‌انگیزی درهم‌تنیده شده‌اند، هر مشت خاک برداشته‌شده، بخشی از حافظه زمین را می‌زداید و بخشی از هویت ملی ما را به نابودی می‌کشاند.
گام‌های عملی برای حفاظت از خاک‌های رنگی هرمز
در پی بحرانی که با برداشت بی‌رویه خاک‌های رنگی جزیره هرمز در نوروز ۱۴۰۴ به اوج رسید، نهادهای متولی محیط‌زیست کشور به سرعت وارد عمل شده‌اند تا از تکرار چنین رویدادهایی جلوگیری شود. یکی از اقدامات کلیدی، تهیه و ارائه پرونده ثبت ملی خاک‌های جزیره به‌عنوان میراث طبیعی است؛ اقدامی که در صورت تصویب نهایی، می‌تواند سطح حفاظت حقوقی از این منابع را به‌مراتب افزایش دهد. همچنین نصب تابلوهای آموزشی در نقاط پر بازدید جزیره، گشت‌های منظم زیست‌محیطی، محدودسازی دسترسی به مناطق حساس زمین‌شناسی، و تعریف مسیرهای گردشگری مشخص از جمله تدابیر اجرایی کوتاه‌مدت بوده‌اند. از سوی دیگر، پیشنهادهایی مبنی بر ایجاد «ژئوپارک هرمز» تحت حمایت یونسکو در دست بررسی است که در صورت تحقق، می‌تواند چارچوبی بین‌المللی برای حفاظت بلندمدت از خاک‌ها و ساختار زمین‌شناختی منطقه فراهم کند. آن‌چه بیش از همه اهمیت دارد، ترکیب این اقدامات ساختاری با آموزش فراگیر و فرهنگ‌سازی عمومی برای تغییر رفتار گردشگران در مواجهه با منابع طبیعی است.
تفاوت اثرات گردشگری پایدار و ناپایدار در جزیره هرمز
| نوع گردشگری | پیامدهای مثبت | پیامدهای منفی |
| گردشگری پایدار | حفظ منابع طبیعی، درآمدزایی بومی، آموزش | افزایش آگاهی، تداوم جاذبه‌ها |
| گردشگری ناپایدار | تخریب خاک و منابع، افزایش زباله | نابودی تنوع زیستی، فرسایش و آلودگی زیست‌محیطی |
نتیجه‌گیری؛ آینده جزیره هرمز در گرو آگاهی جمعی
جزیره هرمز تنها یک مقصد توریستی نیست؛ بلکه بخشی زنده از تاریخ زمین‌شناسی ایران و نماینده‌ای از میراث طبیعی ماست که در سکوت فراموشی و تخریب، آرام‌آرام محو می‌شود. رویداد نوروز ۱۴۰۴، زنگ هشداری جدی برای ما بود تا در رویه‌های گردشگری و نگاه‌مان به طبیعت تجدیدنظر کنیم. آینده این جزیره در گرو تصمیمات امروز ماست؛ چه در سطح سیاست‌گذاری، چه در رفتار فردی و جمعی. حفاظت از خاک‌های رنگی هرمز، نه‌تنها وظیفه نهادهای محیط‌زیستی، بلکه مسئولیت اخلاقی هر ایرانی است که به اصالت سرزمینش باور دارد.
