ارگ علیشاه یکی از معدود آثار تبریز است که از زلزله، سیل و جنگ‌های مداوم در طول تاریخ تبریز باقی مانده است، البته این سازه به جا مانده بخش کوچکی از مجموعه اصلی است که در زمان خود یکی از بزرگترین و با شکوه‌ترین بناهای شهر بوده است. ایران تراول در سفری که به تبریز داشته در این مقاله گوشه ای از زیبایی‌های این بنای تاریخی را به شما نشان می‌دهد.
تاریخچه ارگ علیشاه
بنای شکوهمند ارک تبریز یا ارگ علیشاه بازمانده مسجد یا آرامگاهی است که در فاصله سالهای 716تا 724 ه.ق به همت تاج الدین علیشاه جیلان تبریزی وزیر اولجایتو و بهادر خان از ایلخانان مغول ساخته شد. با فروریختن سقف بنا به هنگام ساخت و نیز با فوت علیشاه ادامه ساخت بنا در آن زمان متوقف شد. ملات ساروج و معماری مقاوم این بنا باعث شد تا این بنا از زلزله‌های دوره های قراقویونلوها و صفویه آسیب کمتری نسبت به دیگر بناها ببیند.
با آغاز جنگ‌های ایران و روسیه در سالهای ۱۸۰۴-۱۸۲۴ و جنگ ایران و انگلیس در ۱۸۵۷ این بنا و محوطه اطراف آن به سرعت به ارگی نظامی تغییر کاربری داده‌شد. به فرمان عباس میرزا ولیعهد قاجار سربازخانه٬ ستاد فرماندهی جنگ ارتش ایران٬ و کارخانه ریخته‌گری و توپ ریزی در محوطه ارگ تبریز ساخته شد. همچنین در عهد قاجار عمارت کلاه فرنگی نیز در همین محوطه ساخته شد. محوطه ارگ تبریز در دوران مختلف قاجار صحن ، محل زاویه و مدرسه علیشاه مبدل به انبار غلات و مخزن مهمات قشون گردید و حصاری دور آن کشیده شده و به نام ارگ مشهور شد.
امروزه تنها بخشی از دیوارهای عظیم و محراب بسیار بلند شبستان جنوبی این مسجد برجای مانده‌است که خود موید شکوه و آبادانی آن در گذشته‌است. دیوارهای موجود در حقیقت تشکیل دهندهٔ ایوان طا ق‌پوش عظیمی بوده‌است. ارتفاع احتمالی بنا تا خط آغاز طاق استوانه‌ای ۲۵ متر بوده‌است.
در دوران مشروطه و پس از آن در محوطهٔ ارگ، بناهای دیگری شامل مدرسهٔ نجات٬ یکی از نخستین مدارس سبک مدرن ایران و سالن تئاتر شیر و خورشید ساخته شده بود. در دوران پهلوی با تخریب الحاقات زمان قاجار باغ ملت در محوطه جنوبی ارک ساخته شد. بنای ارگ تبریز و محوطهٔ باستانی آن در 15 دی 1310 خورشیدی به شمارهٔ ۱۷۰ در فهرست آثار ملی ایران به‌ثبت رسیده‌است و نقشهٔ حریم استحفاظی قانونی و ظوابط حفاظتی آن در نشست 29 خرداد 1357 شورای حفاظت آثار تاریخی اداره کل حفاظت آثار تاریخی مشخص و مورد تأیید اعضا قرار گرفته است.
ویژگی‌های خاص معماری ارگ علیشاه
ارگ تبریز سازه ای یک پارچه و آجری است و پلانی U شکل دارد. پلان آن نه به مانند مساجد صدر اسلام و به صورت تالارهایی ستون دار (Hypostyle) است و نه مانند مساجد دوره ی سلجوقی و ایلخانی پلانی تک ایوانی، دو ایوانی و یا چهار ایوانی دارد. در اصل، پلان ارگ تبریز شکلی از ایوان و طاق بند را نشان می دهد که نمونه‌های آن بیشتر به معماری ساسانیان برمی‌گردد و نمونه‌های آن می‌توان به کاخ اردشیر بابکان و طاق کسری اشاره کرد. اسکلت آجری آن از تکینک شناژ تخته‌ای استفاده کرده و وزن سازه به وسیله روش صندوقه چینی سبک شده که در آن بین هر آجر فاصله‌ای به اندازه یک آجر دیگر وجود داشته است. در این روش معمار به اندازه ۲/۵ متر، دیوارهای طرفین شرقی و غربی سازه را با استفاده از صندوقه چینی بالا برده و باقی دیوار را به صورت توپر ساخته است. عرض دهانه ایوان ۳۰/۴ متر است و در بالای آن در ارتفاع ۳۶ متری، عرض دهانه به اندازه ی ۲۸/۴ متر کاهش می یابد. پیش از تخریب دیوارهای شمالی در سال ۱۳۶۰، طول ارگ ۶۵/۶ متر بوده ولی اکنون تنها ۲۱/۱ متر از آن باقی مانده است. عرض سازه ۵۱/۲ متر و از ارتفاع ۶۳ متری آن بعد از فرسایش های جوی و عدم مراقبت تنها ۳۳/۵ متر به یادگار مانده است.
پیشنهاد ایران تراول در بازدید از ارگ علیشاه
اگر به تبریز سفر کردید حتما به ارگ علیشاه سر بزنید زیرا یکی از نمادهای شهر تبریز است و اگر می‌خواهید عکسی را به یادگار با خود از تبریز برای خود نگاه دارید ارگ علیشاه انتخاب مناسبی است. نزدیکی این بنا به دیگر بخش‌ها و جاذبه‌های تاریخی شهر هم یکی دیگر نکات مثبت در بازدید از آن است. صبح و بعد از ظهر بهترین زمان برای بازدید است زیرا اولا می‌توانید عکس‌های بهتری بگیرید و دوما که برای مقابله با آفتاب ظهر سایه بان زیادی در آنجا پیدا نخواهید کرد.
