جاده ابریشم مسیر تجاری بین شرق دور به اروپا و حتی کشورهای آفریقایی از تبریز می‌گذشت و همین عامل سبب شد تا این شهر همواره شهری به روز، نوآور و تاثیر گذار در حوزه اقتصاد و هنر باشد. فرش تبریز در این گذرگاه فرهنگی و اقتصادی به رشد و بلوغ رسید و راه تکامل و جهانی شدن را پیمود. در این مقاله با ایران تراول همراه باشید تا تاریخ تبریز را این بار از نگاه یکی از برجسته ترین هنرهای تاریخ بشریت مرور کنیم.
برای مطالعه تاریخ تبریز و مسیر تحول این شهر مقاله شهر اولین‌ها | تاریخ تبریز در یک نگاه را مطالعه کنید.
فرش تبریز را به مانند تاریخ تبریز می‌توان به سه دوره تقسیم کرد، دوره پیش از اسلام که گند و کمرنگ است، دوره پس از اسلام تا صفویه که همواره مسیر رشد و توسعه را پیموده و دوره قاجاریه که به اوج شکوفایی خود می‌رسد.
فرش تبریز در دوره پیش از اسلام
همانطور که از تاریخ پیش از اسلام تبریز آثار و نشان زیادی بر جای نمانده است هیچ اسمی هم از فرش تبریز در آن دوره در اسناد تاریخی برده نشده است. در دوره هخامنشیان و ساسانیان توجه ویژه‌ای به فرش به عنوان کالایی درباری و اشرافی می‌شد و فرش به عنوان ثمره همکاری چند هنر و حتی صنعت نمادی از فرهنگ، تمدن و مایه تفاخر پادشاهان بوده است. فرش‌های آن دوره نه فقط زیر اندازی برای پوشاندن زمین بلکه تابلویی بوده از تمام هنرهای مرسوم آن دوره، برای نمونه در آن دوره می‌توان به فرش بهارستان در کاخ تیسفون در دوره ساسانی اشاره کرد که از تار و پود طلا و نقره و همراه با جواهرات کم یاب و سلطنتی ساخته شده بود که در آن چهار فصل به نمایش در آمده بود و چون مردم در فصل زمستان با دیدن آن شور بهاری را درک می‌کردند به آن فرش زمستانه هم می‌گفتند.
تبریز هم در آن دوره قطعا و قرار داشتن در مسیر تجاری ابریشم هم از این هنر تاثیر میگرفته و هم بر روی آن تاثیر گذار بوده است ولی به دلیل ماهیت فرش‌ها که معمولا از الیاف تجزیه پذیر ساخته می‌شوند اثری از آنها امروزه برجای نیست.
فرش تبریز در دوره اسلامی
در دوره پس از اسلام و هجوم اعراب به سمت ایران این هنر که ریشه پادشاهی و مظهر تفاخر حکمرانان بود کمرنگ شد. اما به مانند تمام هجمه‌های تاریخی به سرزمین ایران اعراب وحشی نیز متاثر از هنر و فرهنگ ایرانی موجب انتقال و تجارت این کالای ارزشمند شدن و پس از 200 سال دوباره رونق گرفت.
فرش تبریز در آن دوره به صورت روستایی و جزیره‌ای وجود داشت و تجار شهر تبریز از فروش آنها سود مناسبی می‌بردند و گام‌های توسعه و تکامل را همراه با شهر هرات طی می‌کرد تا زمانیکه حمله مغول اتفاق افتاد و بخش زیادی از بافته‌های فرهنگی ایران زیر سم اسبان تازی قرار گرفت. اما دوره مغول و ایلخانی یکی از دوره‌های طلایی برای شهر تبریز و بزرگترین کالای تجاری آن یعنی فرش تبریز شد. زیرا در این دوره و با انتخاب تبریز به عنوان پایتخت و باعث شد تا تجار تبریزی قدرت بیشتری داشته باشند و این قدرت را در جهت توسعه صنعت فرش بافی صرف کنند. در این دوره صنعت فرش بافی کمی از حالت جزیره‌ای خارج شد و اولین کارگاه‌های بزرگ فرشبافی ایجاد شد و تبریز توانست تا فرش‌هایی با ابعاد بزرگتر و برای استفاده درباریان تولید کند.
حضور در مسیر جاده ابریشم و وجود اقوام دام پرور در اطراف شهر تبریز باعث شده بود ذخایز غنی از پشم و ابریشم برای ساخت فرش‌های با کیفیت فرآهم باشد و وجود تجار با نفوذ و خوش فکر بازارهای شهرها و کشورهای اطراف را برای این هنر زیبا باز کرده بود اما تبریز هر زمان که به اوج جلال و زیبایی می‌رسید بلایای طبیعی مثل سیل و زلزله به آن حمله ور می‌شد. درست است که دوره صفوی را می‌توان اوج صنعت فرش بافی تبریز تا آن دوره دانست اما چند زلزله سهمگین و همچنین چند حمله از طرف امپراطوری عثمانی جمعیت شهر را از 250 هزار نفر به 30 هزار نفر رساند و عملا تبریز به شهر ارواح تبدیل شده بود و این هنر جذاب با تمام سودآوری و خوشنامی به خوابی چند صد ساله رفت.
فرش تبریز در دوره قاجار و پهلوی
همانطور که اکثر بناهای تبریز از دوره قاجار به جای مانده، بزرگترین هنر این شهر هم با وجود خوشنامی گذشته باید متعلق به دوره قاجار نامید. در دوره قبل به سه عامل رشد فرش تبریز اشاره کردیم و گفتیم که تجار با نفوذ و خوشفکر، وجود مواد اولیه باکیفیت و بودن در مسیر تجاری شرق و اروپا باعث توسعه این هنر شد، در دوره قاجار علاوه بر این موارد توجه ویژه قاجار به فرش و انتخاب تبریز به عنوان ولیعهد نشین باعث شد تا بار دیگر این شهر بتواند با تکیه بر هنر سودآور و غنی خود راه رشد و توسعه را پیش گیرد، ساخت بزرگترین بازار سرپوشیده جهان در این شهر و تکیه‌های بزرگ و پرتعداد فرش فروشان در این بازار خود گویای این ماجراست. در اکثر کاخ‌های سلطنتی در ایران و حتی کشورهای اروپایی می‌توانید فرش تبریز را مشاهده کنید. زیرا این فرش به دلیل خوشنامی، کیفیت و همچنین غنای تاریخی که دارد توانسته نظر درباریان و شاهان را به خود جلب کند.
[highlight bgcolor=”#999999″ txtcolor=”#ffffff”]بزرگترین بازار سرپوشیده جهان در شهر تبریز است، اثری ثبت جهانی و جذاب، برای مطالعه مقاله ی بازار تبریز را مطالعه کنید.[/highlight]
چند نمونه مشهور از فرش و قالی‌هایی که در کارگاه‌های تبریز بافته شده :
- قالی مشهور مسجد اردبیل که اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن از آن نگهداری می شود.
- قالی دیگری نیز که به این مسجد مربوط می شود و در موسسه دوین (Maisan Duveen) از آن مراقبت می شود.
- یک تخته قالی که به امپراتور چالز کوئینت (Charles Quint) تعلق داشت.
- دو تخته قالی بسیار زیبا در موزه پولدی (Museo Poldi Pezzoli) میلان که اولی به سال ۱۵۲۲ میلادی مربوط بوده و دارای امضای غیاث الدین جامی‌ست و دومی به نیمه دوم قرن ۱۶ تعلق دارد
ویژگی های فرش تبریز
۱. فرش و قالی تبریز بسیار بافت ریزی دارد، به همین دلیل طرح های ظریفی روی آن اجرا می‌شود.
۲. الیافی که در بافت آن به کار می روند مرغوب و درجه یک هستند. و معمولا از ابریشم برای بافت آن استفاده می‌شود و این خود یکی از دلایل ریز بافت بودن آن است
۳. طرح معروفی که برای حاشیه آن مورد استفاده قرار می گیرد سماوری‌ست؛ به این شکل که دو طرح اسلیمی در کنار یکدیگر شکلی از سماور را ایجاد می کنند.
۴. فرش تبریز اندازه های مختلفی دارد و در تمام ابعاد بافته می شود. ولی به علت کیفیت بالا، بافت ریز و توان اجرای طرح های شگرفت تابلو فرش‌های تبریزی بسیار معروف و پر تقاضا است.
۶. طرح‌های پر شمار و تنوع طرح های فرش و قالی تبریز به همراه استفاده از رنگ‌های متنوع و پر شمار از دلایل محبوب بودن این فرش است. رنگ هایی که در فرش تبریز مورد استفاده قرار می گیرد اغلب تند و خام هستند و رنگ های کرم، قرمز و آبی تیره بیشتر در آن به کار گرفته می شوند.
۷. فرش تبریز نوع بافت خاص خود را دارد و با گره تُرکی بافته می شود.
۸. فرش تبریز از نوعِ دو پوده بوده و پرز آن کوتاه تر، نازکتر و سبکتر از بیشتر بافته های غیر عشایری در ایران است. و یکی از معیارهای ارزشمند بودن فرش باریک بودن آن است که فرش تبریز در این زمینه بی رقیب است.
۹. فرش های پیکرنگاری (تصویری) این شهر نیز بسیار مشهور است.
