اصفهان در عصر صفوی | آرمان شهری اسلامی

گرچه ممکن است لقب نصف جهان برای یک شهر کمی اغراق آمیز باشد، ولی آنها که در تاریخ و جغرافیای ایران سر رشته دارند و گذشته و حال اصفهان را می‌دانند و این شهر را می‌شناسند، این لقب را شایسته این شهر بزرگ می‌دانند. شهری با تاریخی کهن از گذشته‌ای دور (دوران باستان) تا امروز که غیر از روزگاران جنگ و پریشان حالی -کوتاه خود- همیشه به جلو پیش رفته است. در این مطلب همراه ایران تراول باشید تا اصفهان در عصر صفوی  و این آرمان شهر یادگار شاه عباس مورد بررسی قرار دهیم.

به قول راجر سیوری اصفهان، بر خلاف شیراز کسی چون حافظ را نداشت تا اوصافش برشمارد (سیوری ۱۳۸۴:۱۵۱). این کهن شهر مرکزی سه دوره مهم تاریخ ایران – آل زیار، سلجوقیان و صفویان – پایتخت ایران بوده است. اگرچه شهرت اصفهان بیشتر از عهد صفویه و پادشاهی شاه عباس کبیر است، ولی گذشته‌ای روشن و تقریباً درخشان دارد. اما راجر سیوری اصفهان را به نقل از ویلفرد بلانت، یاد بود شاه عباس می‌داند.

شهر اصفهان به دلیل پیشینه تاریخی خود، از محبوبیت زیادی در میان گردشگران داخلی و خارجی برخوردار است. بنابراین هر فرد با هر سلیقه و بودجه‌ای می‌تواند اقامتگاه موردنظر خود را بیابد. فراموش نکنید که برای رزرو هتل اصفهان، اسنپ تریپ در کنار شما است. در این سامانه می‌توانید با ارزیابی و مقایسه قیمت و امکانات هتل‌ها، بهترین گزینه را انتخاب کنید. به یاد داشته باشید که با استفاده مکرر از اسنپ تریپ، کد تخفیف دریافت خواهید کرد.

اصفهان از نگاه شاردن

اصفهان را هرکه دیده، ستوده است. چه در گذشته‌های دور و چه در دوره صفویه و چه امروز. آنچه شاه عباس برای اصفهان انجام داد بیش از آن بود که دیگران کرده بودند. شاردن که بیش از یک دهم سفرنامه بسیار علمی و زیبای خود را به اصفهان اختصاص داده است، اصفهان را بزرگترین و زیباترین و زیباترین شهر در تمام مشرق زمین و آب و هوایش را سالم تر از همه شهرها می‌‌داند. وی مناطق بیرون شهر را از حیث حاصل خیزی و زیبایی بی نظیر می‌داند. شاردن اصفهان را دارای ۱۶۲ مسجد، ۱۸۰۲ کاروانسرا، ۲۷۳ حمام و ۱۲ گورستان می‌داند که در دایره‌ای به محیط ۲۴ مایل بنا شده است (فریر ۱۳۸۴ : ۹۵)

آرمان شهر

اصفهان در زمان صفویه با تلفیقی از ایدئولوژی های زمانه، توسط شاه عباس وبا همراهی شیخ بهائی اوج شکوفائی ساخت شهری را در قالب یک آرمان شهر ایدئولوژیک به منصه ظهور می‌گذارد. پایتخت صفویان با بهره گیری از تمامی ارکان موجود در مکتب آرمان گرائی ایدئولوژیک تا اندازه زیادی به مدینه فاضله که هدف نهائی تمامی مکاتب است نزدیک می شود.

تغییر پایتخت صفوی به اصفهان

انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت اوج وجود درایت ومدیریت شاه عباس در آن زمان است. تغییر پایتخت از قزوین به اصفهان را می توان هم به لحاظ ملاحظات سیاسی-نظامی وهم از جنبه اقتصادی آن مهم و در خور توجه دانست.قرار گرفتن اصفهان در مرکز ایران عصر صفویه ضمن آن که پایتخت را از حملات مکرر عثمانیان در امان می داشت و از آسیب پذیری آنها مانند تبریز و حتی قزوین جلوگیری می کرد، امکان انجام عملیات گسترده را در جبهه شمال شرق و نیز در نواحی غرب در برابر تهاجمات ازبکان و عثمانیان فراهم می ساخت.

در واقع این موقعیت خاص نه تنها به لحاظ نظامی بلکه به لحاظ طبیعی نیز قابل بحث است. زیرا اصفهان در حاشیه رودخانه دائمی آب شیرین زاینده رود، محل تقاطع شبکه مهم راه های منطقه ای کشور با اقلیم چهار فصل و خاک حاصل خیز قرار گرفته است.در واقع هماهنگ شدن امنیت نسبی آن در ادوار تاریخی زیر بنای اصلی مکان یابی و توسعه شهری آن را آشکار نمود. علاوه بر این چنان موقعیتی موجب شده است که این شهر هم در زمان صفویه وهم قبل از آن همواره پیشتاز باشد.

آب در اصفهان عصر صفوی

در زمان شاه عباس اول سعی شد که حداکثر بهره برداری از منابع آب در تمام نقاط ایران به عمل آید و بدین مناسبت مهم ترین طرح آبادانی دشت اصفهان که عبارت بود از برگرداندن سرچشمه های کارون به زاینده رود انجام، شد تا به این ترتیب آب اصفهان تأمین شود.(باستانی پاریزی، ۱۳۵۷: ۱۴۵)

از کل متوسط سالانه آب رودخانه زاینده رود ۹۶۰ میلیون متر مکعب یا حدود ۱۸ درصد آن از طریق ۸ نهر اصلی و شعبات آن در شهر اصفهان و حومه آن توزیع می‌شده است. (سمیعی، ۱۳۰۷ : ۱۰)  مادی‌های شهر احتمالا از زمان ساسانیان در این شهر وجود داشته‌اند بعد از بنای هر بافت جدید شهری شبکه آبرسانی از داخل و یا از کنار آنها جریان می‌یافته است. در کتاب دکتر شفقی آمده است که سطح آب‌های زیر زمینی به واسطه شبکه‌های آبرسانی(مادی)در شهر اصفهان بالا بوده است.

شاه عباس کوشش می کرد که حداکثر بهره برداری از ذخایر آب به عمل آید و به این منظور اقدامات زیادی برای توسعه شبکه آب، ایجاد بند و کانال، احداث کاریز های جدید، تعمیر قنوات ومجاری قدیم، انتقال آب همچنین بازسازی واصلاح نظام تقسیم آب بویه در مورد زاینده رودانجام داد.

پل خواجو بیش از ۱۸۰ سال پیش

نظم در طراحی شهر

در زمان شاه عباس با پایتخت قرار گرفتن اصفهان نیاز به گسترش شهر ایجاد شد. محدود بودن زمین ها در داخل بافت قدیم از یک طرف و مشکل مالکیت های خصوصی از طرف دیگر، دولت وقت را مجبور به گسترش شهر به طور باز و در کنار شهر قدیم نموده است. ایجاد بازار قیصریه در امتداد بازار قدیم و طراحی میدان نقش جهان که از شاهکارهای آن دوره می باشد.

نکته اساسی که در رابطه با اقدامات شهرسازی شاه عباس در اصفهان حائز اهمیت می باشد، این است که اگر چه شاه عباس طرح خود را از خارج شهر آغاز کرد ولی دستگاه سلطنتی وی در مرکز شهر قرار گرفت. در حقیقت اصفهان قدیم بخشی از طرح شاه عباس برای پایتخت جدید خود را تشکیل می داد. لذا با روشن بینی وآینده نگری، با این که کاخ ها و مقر حکومتی خود را در خارج از شهر قدیم بنا کرد، به زودی با توسعه و گسترش شهر دستگاه حکومت و کاخ های سلطنتی در کانون شهر قرار گرفت. موقعیت و مکان شاه عباس در شهر، بین دو عنصر اساسی ساخت شهر که توسط وی ایجاد شدند، یکی میدان نقش جهان و دیگری خیابان چهارباغ، قرار داشت.

مدیریت در عصر صفوی

با توجه به اسناد ومدارک می توان گفت که نحوه مدیریت شهری در زمان صفویه بالاخص در زمان شاه عباس مدیریت علمی بوده است.در زمان صفویه حکومت خاندان صفوی با تکیه بر مذهب شیعه به عنوان متمرکزترین حکومت ایران بعد از اسلام شناخته شد و نظام ملوک الطوایفی به یک حکومت مرکزی قوی تبدیل گشت در این دوران ایران برای اولین بار از لحاظ سیاسی دارای حکومتی  به معنای امروزی شد «شاه عباس اول حکومت خود را بر برخی اصلاحات اقتصادی بنیان نهاد. از جمله این که دست مالکین فئودال های بزرگ را کوتاه کرد»

جمعیت اصفهان در عصر صفوی

در کتاب جغرافیای اصفهان اثر دکتر شفقی به نقل از سیاح بزرگ فرانسوی دیولافوا آمده است که «طولی نکشید که این شهر، دارای ششصد هزار نفر سکنه گردید و با جمعیت پاریس در عهد لوئی چهاردهم به رقابت پرداخت و در طول مدت کمی از حیث تجمل و شکوه و ثروت و ابنیه و قصور عالی بر تمام شهر های اروپا و آسیا برتری پیدا کرد». با احتساب کل مساحت داخل باروی شهر 10200 هکتار، جمعیت در حدود 600000 نفر، تراکم جمعیت در سطح عمومی آن در حدود 59 نفر در هکتار بوده است. به طور کلی می‌توان متوسط جمعیت هر واحد مسکونی را در حدود 50 نفر نفر برآورد کرد. به زبانی دگر اصفهان در عصر صفویه تبدیل به مادر شهر وبه اصطلاح متروپلیتن می شود.

بازار و میدان نقش جهان در گذشته

صنعت و اشتغال در دوره صفوی

یکی از ویژگی‌های مهم شهر اصفهان در دوره صفویه، رونق فن و صنعت بوده است. شاردن از 32 کارگاه مرکز تولیدی در اصفهان یاد می‌کند که در هر یک بیش از یکصد و پنجاه صنعتگر مشغول به کار بوده‌اند.

در شهر اصفهان صاحبان حرف مختلف حضور داشتند و دارای تشکیلاتی شبیه اصناف اروپای قرون وسطی بودند. آنها از افراد صنف خود حمایت می کردند، در تعیین نرخ کالا دخالت داشتند، در مواردی می‌توانستند به میزان بالای مالیات به دولت اعتراض نمایند.دستمزد ها تحت نظارت هر صنف بود. (شاردن 1374 : 61)

باغ ها و خیابان های صفوی

اصفهان و فضاهای شهری

علاوه بر این که اکثر فضاهای شهر اصفهان صفویه سرسبز و تحت پوشش باغ ها، مزارع و کوچه باغ های فرح انگیز بوده است، سراسر تراس پایینی زاینده رود پوشیده از بیشه زارهای خصوصی اما بدون حصار بود، که به عنوان فضاهای تفریحی مورد استفاده عموم قرار می‌گرفت (اشراقی، ۶۱۲: ۱۳۷۸).

خیابان طولانی و زیبای چهارباغ که خانم مادفون سوئدی از آن به تصویر بهشت یاد می کند، شامل دو خیابان سواره رو در دو طرف و یک خیابان عریض در کنار آن همراه با پیاده روهای دو جانب معابر سواره مخصوص عبور بدون دغدغه عابرین پیاده بوده و در هر یک از چهار حاشیه آن دو ردیف از درختان چنار کاشته شده بود. از این گذشته یک قطعه باغ وسیع در امتداد چهارباغ (به نام هزار جریب) که به طرز زیبایی طراحی شده بود (زمان شاه عباس اول)، باغ سعادت آباد در زمان شاه عباس دوم و باغ فرح آباد در زمان شاه سلطان حسین احداث شده بود که مورد استفاده عموم قرار می گرفت. نکته قابل مقایسه باغ شهر صفویه با باغ شهرها وارد این که در باغ شهر اصفهان ساکنین شهر همه جا یا در داخل باغ زندگی می کردند یا از میانه باغ ها می گذشتند و یا اطراف محل زندگی آنان را باغ‌ها فرا گرفته بود. (حسینی ابری، ۲۲۴ : ۱۳۸۲)

[toggle title=”منابع” type=”close”]1. فصل نامه علمی پژوهشهای معماری اسلامی  2. بررسی ساخت شهری اصفهان دردوره صفویه، تسیم حیدری نژاد 3. . اصفهان از دید سیاحان خارجی،  اشراقی، فیروز، انتشارات آتروپات، اصفهان[/toggle]