انگورستان ملک التجار

برای صحبت از انگورستان ملک باید نکاتی گفته شود؛ لابد اطلاع دارید که به اصفهان نصف جهان می‌گفتند. و شاید دلیلش را می‌دانید. اگر نمی‌دانید باید بگویم که این شهر به روایتی حدود 1100 کاخ و به روایت دیگر نزدیک 6000 کاخ و مناطق بکر طبیعی دیگر داشته است.

ظل‌السلطان، فرزندن ناخلف ناصرالدین شاه که به فرمان پدر والی شهر اصفهان شده بود، متوجه شد که مظفرالدین شاه قصد دارد اصفهان را پایتخت حکومتی خود قرار دهد. او که از شاه شدن معذور بود، حسادت بر آنش داشت که آنقدر خرابی در اصفهان به بار بیاورد که آن را خرابه‎‌ای جلوه دهد که یا مظفرالدین شاه را از این کار بازدارد و یا پایتخت حکومتی او را مخروبه کند! او به زعم خودش موفق شد که چیزی حدود 370 کاخ را با خاک یکسان کند. در این میان کاخ چهل‌ستون و عالی‌قاپو و انگورستان ملک به لطف برخی از دلسوزان نجات پیدا کرد. به این صورت که شخصی آن را خریداری کرد و پس از کشیدن دستی به سر و رویش، آن را به دولت بر‌گرداند.

انگورستان ملک یا عمارت ملک

انگورستان ملک التجار یکی از زیباترین و مظلوم‌ترین آثار تاریخی اصفهان است. از مظلومیت این کاخ همین بس که بسیاری از ما یا نام آن را نشنیده بودیم و یا نمی‌دانستیم که چنین کاخی در اصفهان وجود دارد! حال اینکه چرا واژه‌ی انگورستان که معنی باغ انگور دارد، تنها یک کاخ است و نه یک باغ هم ماجرایی دیگر دارد. در طول زمان حدود 3000متر این باغ 7000 متری از بین رفت و نهایتاً با قُبحِ ختام گسترده‌تر کردن خیابان ملک در سال 1333 هویت باغ بودن خود را از دست داد و به عمارتی و حیاطی محدود شد.

سرگذشت انگورستان ملک

برخی می‌گویند حاج ملک، جد استاد الهی قمشه‌ای صاحب این باغ بوده و سپس آن را وقف کرده است. و برخی نیز عقیده دارند که انگورستان ملک باغی بزرگ وسط شهر بوده که در زمان نادرشاه افشار از مردم به عنوان مالیات گرفته می‌شود. و دسته‌ی سوم کسانی هستند که هر دوی این اتفاقات را در دو زمان متفاوت درست می‌دانند.

حاج محمدابراهیم خان معروف به ملک‌التجار فرزند مسئول امور مالی حاکم اصفهان دستور ساخت بنای این باغ را برای مراسم‌های عزاداری و تعزیه داد. محمد ابراهیم ملک در دوره‌ی ناصرالدین شاه قاجار زندگی می‌کرده و پنج شاه قاجار را در طول زندگی خود دیده است. طبق شواهدی این مکان برای برای برگزاری مراسم ازدواج خانواده‌های کم‌بضاعت هم کاربرد داشته و طبق وصیت ملک‌التجار می‌بایست بعد از مرگش هم این کار انجام شود که بعد از انقلاب این جریان متوقف شد و این مکان برای عزاداری‌های مختلف در اختیار مردم قرار می‌گیرد.

معمار و سازنده

هرچند که در دوران گذشته، معماران به خاطر خضوع و خشوع از ذکر نام خود در آثار دوری می‌کردند و همچنین مورخان هم از دانستن نام سازندگان آثار محروم می‌ماندند، گفته می‌شود معمار سازنده‌ی این بنا استاد حسین چی است. و متأسفانه اطلاعات خاصی از این هنرمند در دست نیست.

معماری انگورستان ملک

حیاط بیرونی، حیاط اندرونی، سفره خانه، اتاق آرامگاه، زیرزمین، اتاق زهرا خانم، شاه‌نشین تابستانه و زمستانه، حوض‌خانه، اتاق‌های اطراف حیاط و … قسمت‌هایی از این بنا هستند. عموم این فضاها تزئینات فراوان گچبری، آینه کاری و کاشی‌کاری دارند. ستون‌های فضای سفره خانه و حیاط از پایین دارای تزئینات مختلف‌اند و همچنین در جاهایی روکش چوبی دارند.

حیاط اندرونی

قسمتی از حیاط بود که وسط آن حوضی زیبا و باغچه‌ای داشته که به خوب شدن هوای خانه کمک می‌کرده. درختان این باغچه‌ها معمولاً برگ‌های پهنی داشته. درخت‌هایی مثل چنار و توت که در تابستان از سایه‌اش استفاده کنند و در زمستان برگ‌هایش بریزد و آفتاب بیشتری بگیرند. این حیاط که بعدها توسط ملک‌التجار مسقف شد و حوض و باغچه‌ی آن برداشته شد تا ضمن آنکه برای برگزاری تعزیه استفاده می‌شود، بانوان بتوانند در زمان مراسم به راحتی در آنجا بنشینند. طبقه‌ی بالا خانم‌ها می‌نشستند و طبقه‌ی پایین آقایان. به طبقه‌ی بالا از نظر معماری غلام گَرده یا مهتابی می‌گقتند.

سقف این مکان چوبی است. و تزئیناتی دارد که به آن لمبه کوبی گفته می‌شود. بیشتر ثروتمندان خانه‌های خود را به این صورت مسقف می‌کردند. در حالی که می‌توانستند به راحتی آن را گچ بگیرند.

دورتادور این این بخش اشعاری از محتشم کاشانی نوشته شده است. (باز این چه شورش است…) این شعر را برای نشان دادن آن که این بخش حسینیه است نوشته شده. شرق و غرب حیاط اتاق‌های سه دری وجود دارد.

سرستون‌های این بخش از شاخصه‌های آن است. این سرستون‌ها مقرنس کاری شده است و نمادی از سی و سه پل است و رنگ سبزآبی آن نمادی از آب زاینده‌رود است. چراغ‌هایی که جلوی هر در آویزان است به لنتر معروفند. گفته می‌شود در آن روغن می‌ریختند و فیتیله می‌گذاشتند و روشنش می‌کردند و یا در آن ماهی می‌انداختند.

شاه نشین زمستانه (اتاق آرامگاه)

این اتاق پنج دری در قسمت شمالی حیاط اندرونی ساخته شده است. در مناطق بیابانی اتاق‌هایی که برای زمستان ساخته می‌شده را در شمال خانه می‌ساختند تا آفتاب‌گیر باشد. این اتاق در زمستان استفاده می‌شده. تزئینات اتاق نشان‌ دهنده‌ی آن است که این اتاق برای پذیرایی از مهمانان در زمستان استفاده می‌شده است. ملک التجار به دلیل آنکه تاجر بودند مهمانان زیادی از شهرهای مختلف داشتند.

در زمان قدیم ثروتمندان وصیت می‌کردند که در نجف و کربلا به خاک سپرده شوند. اما ملک التجار وصیت می‌کند که او را در منزل خودش دفن کنند. وقتی از او دلیل این وصبیت را می‌پرسند او می‌گوید: «اینجا خانه‌ی امام حسین است و چه جایی بهتر از خانه‌ی امام حسین!»

همسر ملک‌التجار هم کنار او دفن است که امروزه قبر او صاف شده است.

تزئینات اتاق گچ بری، نقاشی روی آینه، نقاشی روی گچ و …

شاه‌نشین تابستانه (تالار)

عمارتی بسیار زیبا در وسط باغ بوده است که شاخصه‌ی آن ارسی‌های آن است؛

ارسی عبارت است از پنجره‌هایی که با گره‌چینی ساخته شده‌اند. به این معنا که تکه‌های کوچک چوب به نحوی زیبا بدون میخ و چسب در کنار هم قرار می‌گیرند. اورسی‌ها می‌توانند با کار گذاشتن شیشه‌های رنگی جذاب‌تر شوند که این جذابیت در این بنا وجود دارد. وجود این شیشه‌های رنگی دلایل گوناگونی دارد؛ نخست آنکه هر رنگ نماد فصلی از سال است، دیگر تأثیر روانشناسی رنگ‌هاست، موضوع دیگر خاصیت تعدیل کنندگی نور و دیگری مستور نگاه داشتن فضای داخلی است. ضمن اینکه نور وارد شده به فضا علاوه بر زیبایی کمک می‌کند که حشرات موزی وارد وارد حریم نشوند. جالب اینجاست که درهای اتاق که با این هنر ساخته شده‌اند، به صورت کشویی به بالا باز می‌شوند.

چهار اتاقی که در بالا به قرینه ساخته شده از نظر معماری اتاق گوشواره نام دارد و به دو اتاق دیگر اتاق عروس و داماد گفته می‌شود. به این دلیل که در این اتاق عروس و داماد آرایش می‌شدند. همانطور که قبلاً گفته شد ملک التجار برای دختر و پسرهایی که بضاعت مالی نداشتند در این محل عروسی برگزار می‌کرده است.

وقتی مهمان آقایی به خانه می‌آمده خانم‌ها به اتاق گوشواره می‌رفتند.

در این اتاق دو نوع میز و صندلی وجود دارد؛ یکی برای مهمانان پایین رتبه و دیگری برای مهمانان بالارتبه. این میز و صندلی‌ها به سفارش ملک‌التجار از فرانسه و لوسترهای موجود در اتاق از ایتالیا آمده‌اند. آرم شیرخورشید هم روی مبل هک شده است.

این قسمت با مانعی چوبی به دو بخش تقسیم می‌شود که دو گروه اجتماعی مردم را از هم جدا می‌کرده. یکی دیگر از کارکردهای این مانع این است که زمانی که خدمه از مطبخ وارد می‌شدند اگر فراموش می‌کردند که با تعظیم وارد شوند، وقتی از روی مانع عبور می‌کردند به حالت تعظیم درمی‌آمدند.

نقاشی‌های کوچکی که به دیوار زده شده نقاشیِ عکس‌هایی است که ملک‌التجار از خارج از کشور می‌آورده به نقاش‌ها میداده تا آن را بکشند.

اتاق زهرا خانم

اتاق دختر ملک‌التجار بوده است. او با پسر عمویش ازدواج می‌کند. شوهر او پول‌های زهرا خانم را بالا می‌کشد و سرش هوو می‌آورد. او هم طلاق می‌گیرد و سال‌ها در آن اتاق می‌ماند. سپس به قم می‌رود و تا پایان عمر در حرم حضرت معصومه خدمت می‌کند.

اتاق نظارت

اتاقی با چهار در که یکی از درهای آن به شاه‌نشین راه داشته، یکی به محل زندگی غلامان، یکی به پس درونی و دیگری به اتاق دیگر.

حیاط بیرونی

خانه به سبک خانه‌های قاجار دو حیاط اندرونی و بیرونی دارد. حیاط بیرونی بخشی از حیاط است که در زمان مراسم مردان در آنجا می‌نشستند.

اتاق پس‌درونی (حوض خانه)

اتاقی است در گوشه‌ی خانه که با سه پله از سطح خانه پایین‌تر می‌رود و حوضی زیبا در وسط آن قرار دارد. این اتاق مخصوص مهمانان بزرگ و غریبه‌ بوده است. از آنجایی که در آن زمان حریم خانه و خانواده اهمیت بسیاری داشته، صاحبخانه دوست نداشته که غریبه‌ای از به این حریم راه پیدا کند. به همین دلیل مهمانان از حیاط بیرونی به این اتاق می‌آمدند و از همانجا خارج می‌شدند. و مهمانان غریبه در آن پذیرایی می‌شدند.

زیرزمین

زیبایی که به دلیل خنک بودن حکم یخچال هم داشته است و برای نگهداری از خوراکی‌هایی که امکان فساد داشت استفاده می‌شده.

پشت باماز پشت بام حیاط و فضای سه جبهه‌ی دیگر برای انجام مراسم تعزیه استفاده می‌شده است.

بازدید انگورستان ملک

بازدید انگورستان ملک برای عموم آزاد است.

خیابان شریف واقفی، خیابان ملک، محله‌ی شیخ یوسف

بهای بلیط ورودی در تیر ۱۳۹۷: ۳۰۰۰ تومان

برای خارجی‌ها: ۲۰۰۰۰ تومان

ساعت بازدید: ۹ صبح تا ۲ ظهر

شماره‌ی تماس: ۳۲۷۲۲۰۳۳