سیستم مدیریت آب و نگهداری آن مهمترین دلیلی است که از گذشته شهرهای باستانی و کویری ایران را زنده نگهداشته است. ایرانیان با استفاده از این نوآوریها توانستند در مناطقی که در جاهای مختلف جهان در آن دوره خالی از سکنه بود را به عنوان مکانی دلپذیر برای زیستن تبدیل کنند و حتی تولیدات کشاوری خود را به مناطق مختلق صادر کنند. یکی از مهمترین نوآوریهای ایرانیان سیستم نگهداشت آب و یخ در فصول گرم سال است که با استفاده از یخچال خشتی و آب انبار ممکن میشد. یخدان موئدی بزرگترین نمونه از یخچالهای خشتی در ایران است که بهانهای شد تا در این مطلب ایران تراول در مورد این سازههای شگفت انگیز بیشتر صحبت کنیم.
سیستم مدیریت آب در کرمان
تهیه و توزیع و انبار آب و حتی تولید یخ در کرمان به هم پیوسته و دارای مکانیزم کاملا مشخصی بوده است و هم اکنون پس از صدها سال از احداث آنها همچنان پا برجا هستند و جزو آثار تاریخی این شهر کهن محسوب می شوند.
مهمترین منبع تامین آب در کویر مرکزی ایران قنات است، تمامی شهرهای و مراکز جمعیتی ایران از گذشته تاکنون قنات را به عنوان بهترین راهکار برای تامین آب می دانند بطوریکه هم اکنون نیز بخشی از آب آشامیدنی در استان کرمان از طریق همین قناتها تامین می شود. این قناتها به قدری برای ساکنان اهمیت داشته که اسم هر محله با اسم قنات آن شناخته میشده است. استان کرمان با قناتهایی که در زیر شهر بم و پس از زلزلهی سال 2003 کشف شد یکی از اولین مکانهای ایران است که از این نوآوری استفاده کردهاند. قنات تنها وظیفه استخراج و انتقال و توزیع آب را بر عهده داشت و به دلیل وابسته بودن آبدهی قنات به میزان بارشها نیاز بود که برای فصول گرم که بارشها هم کمتر بود نیر چارهای پیدا کرد. از این جهت در مسیر این قناتها آب انبار ساخته شد تا هم در هر محله دسترسی به آب شرب مهیا شود و هم از آب را گوارا و سالم برای روزهای کم آبی ذخیره کند.
[highlight bgcolor=”#999999″ txtcolor=”#ffffff”]اگر میخواهید بیشتر در مورد قناتهای ایران بدانید این مطلب را مطالعه کنید.[/highlight]
اما این تنها استفاده از قناتها نبود و معمولا بر سر قنات تعدادی یخچال هم قرار میگرفت که در فصول سرد از آب پر میشد و یخ میزد و در فصول گرم از یخ آن برای نگهداری مواد غذایی و یا مصرف خوراکی استفاده میشد. و به این وسیله سیستم یکپاره مدیریت آب را در شهرهایی مانند کرمان از هزاران سال پیش ایجاد شده و توسعه پیدا کرده است. هنوز هم بسیاری از شهرهای کویری وابسته به آبهای قنات هستند و از آن در مصارف کشاورزی و حتی خوراکی استفاده میکنند.
معماری یخدان موئدی کرمان
در خصوص نحوه ساخت یخ در این یخدانها اینگونه گفته شده است که نحوه تهیه یخ این یخچال بسیار جالب و از این قرار بوده که در پشت دیوارهای بلند و قطور آن سطوحی صاف تعبیه میکردند. وظیفه دیوار بلند این بود که در طول روز از تابش آفتاب روی آبهای منجمدشده قبلی جلوگیری کند. در صورتی که در شرق و غرب کمی آفتاب روی سطوح یخگیری میتابید، آن وقت در این نقاط هم دیوارهای جانبی بنا میکردند.
مقدار آبی که هر شب روی تودههای منجمد از یخهای قبلی هدایت میشد تا حدودی بود که سرمای یک شب بتواند آن را منجمد سازد و یا به عبارت دیگر ارتفاع آب روی سطوح یخگیر از چند سانتیمتر تجاوز نمیکرد. این شرط فنی به خوبی میرساند که یخچالسازان مجبور بودند با کمال دقت سطوح یخگیری را طراز کنند. پس از آن تقریبا قطر یخ به ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر میرسید، یخها را قطعه قطعه کرده و به داخل منابع یخ میریختند و انبار می کردند که به مثابه همان آبانبارهای مدور تعبیه شده بود و در مجاورت سطوح یخگیری قرار داشت. بعضی كه ذوقی هم داشتند، دانه های یاقوتی رنگ انار راروی یخهای پاک میریختند و درتابستان یخ زیبا و دلفریبی زینت بخش سفره ثروتمندان بود.
در کف انبار یخ، یک یا چند چاه مخروطی شکل پیش بینی شده بود تا آبهایی که احتمالا در فصل گرما از آب شدن یخها بوجود می آمد، به وسیله آبراهی که در کف یخدان موئدی وجود داشت به آن منتقل میشد.
روی هر طبقه از یخها مقداری کاه میریختند تا از چسبیدن آنها به یکدیگر جلوگیری شود. این مخازن یخ دارای دو راهرو بودند که یکی برای انباشتن یخها پس از تهیه به کار میرفت و دیگری برای بیرون آوردن آنها در فصل تابستان استفاده میشد.
اگر پای صحبت قدیمیهای کرمان بنشینید، میگویند که در ساعات ابتدای صبحهای تابستان، فالوده فروشهای کرمانی فالوده کرمانی مخصوص اهالی این شهر را در سایه یخچالها درست میکردند و به مردم میفروختند. یخدانها مکانی برای تفریح و استراحت بودهاند. هنوز هم مردم کرمان از سایه یخدان موئدی کرمان استفاده میکنند و این بنا یکی از بزرگترین تفرجگاههای کرمان است.
موقعیت جغرافیایی یخدان موئدی
به منظور دسترسی به یخدان موئدی در شهر کرمان، باید به سمت باغ ملی در این شهر بروید و یخدان موئدی در میدان تختی قرار دارد. اگر هم می خواهید با تاکسی یا اتوبوس به سمت یخدان موئدی بروید می توانید از تاکسی های خطی بخواهید که شما را به سمت یخدان موئدی ببرند.
