فرش ایرانی با آن قدمت با سابقه‌اش، نشان از تاریخ، فرهنگ و هنر ایرانی دارد. قالی ایرانی به‌عنوان نگین درخشان در بین فرش‌های سایر نقاط جهان می‌باشد. قالی ایرانی و ستایش آن در جای‌جای این دنیا به دلیل تلاش و ذوق بافندگان آن است که فرهنگ را با هنر ایرانی آمیخته و آن را با نخ‌های طبیعی بر تاروپود فرش گره زده‌اند.
فرش پازیریک به‌عنوان قدیمی‌ترین فرش موجود در جهان، نشان از سلیقه، هوش و هنرمندی ایرانیان در تمام ادوار تاریخ دارد. فرش و فرش‌بافی به شکل شگفت‌انگیزی در خون ایرانیان از دوران باستان تا به امروز، وجود دارد.
در سال 1949 میلادی، در حین کاوش‌های باستان‌شناس در دره پازیریک واقع در شمال مغولستان، در قبر یکی از پادشاهان سکایی، فرشی پیدا شد که نشانگر استفاده از این محصول هنری در ایران باستان بوده و تاریخچه فرش‌بافی را قرن‌ها عقب برد.
فرش پازیریک در حال حاضر قدیمی‌ترین فرش جهان است که توسط باستان‌شناس معروف روسی، سرگی رودنکو کشف شد. این فرش در کنار دیگر اشیای باستانی ازجمله گلدان چوبی، مومیای دوید، نقش اسب‌سواری و دیگر اشیا یافت گردید. نتایج آزمایش‌های رادیواکتیو بر روی گرهای دره پازیریک نشان داده که این قبرها مربوط به سده‌های چهارم و پنجم قبل از میلاد مسیح است. درنتیجه قدمت فرش پازیریک نیز به این تاریخ برمی‌گردد.
فرش پازیریک، ایرانی یا غیر ایرانی؟
سرگی رودنکو، پس از بررسی ساختار فرش پازیریک، دریافت که این فرش باستانی، شباهت بسیار زیادی با نقش برجسته‌های تخت جمشید دارد. بسیاری از پژوهشگران باستانی و متخصصان حوزه فرش، فرش پازیریک را دست بافته‌ای از دوران پارت‌ها یا مادها می‌دانند. اما همچنان روایت‌های مختلفی از تاریخچه این فرش ارائه می‌شود که بی‌تأثیر از جریانات سیاسی نیست.
بر طبق مطالعات انجام‌شده، این نتیجه حاصل شد که نوع گره‌های فرش پازیریک و همچنین یک ردیف ستاره چهارپر بافته شده در قسمت میانی این فرش، بر روی اشیاء کشف شده در لرستان نیز دیده شده است. حتی برخی اعتقاد بر این مسئله دارند که فرش پازیریک مربوط به نینوا می‌باشد زیرا سبک این فرش بسیار مشابه سبک قالی‌بافی در نینوا است. اما با این‌حال هنوز هم بیشترین اعتقاد بر این است که فرش مذکور مربوط به سکاها که مردمانی ایرانی‌تبار بودند و در زمان پیش از هخامنشیان می‌زیستد، می‌باشد.
نحوه گره‌ها و همچنین طرح‌های به‌کار رفته در آن از جمله شکل ظاهری اسب‌ها و گره زدن دم آن‌ها نشان از ایرانی بودن فرش پازیریک دارد که برگرفته از رسوم ایران باستان می‌باشد.
رودنکو در کتاب مقابر یخ‌زده سیبری می‌نویسد: صف‌های منظم مردان و چارپایان نشان از رسم‌های تزیینی هخامنشی و آشوری دارد. شیوه گره زدن دم‌اسب و کاکل آن‌ها نیز به‌رسم ایرانیان است. همچنین وجود گوزن‌های زردرنگ و شاخ پهن بافته‌شده در فرش پازیریک، از ایرانی بودن این فرش حکایت دارد. این باستان‌شناس در جای دیگری از کتاب خود آورده است که اسب‌های جنگی که به‌جای زین، قالی بر پشت آن‌ها نهاده شده، از مشخصات عصر آشوری است.
پروفسور رومن گیرشمن، ایران‌شناس مشهور فرانسوی در باب فرش پازیریک گفته است: با توجه به گل‌های چهارپر بافته‌شده در این فرش و همچنین گوزن‌های زرد موجود، فرش پازیریک مربوط به تمدن ایران باستان و دوران هخامنشی بوده و نظریه‌های دیگر را رد می‌کند.
شکل ظاهری فرش پازیریک
شکل ظاهری فرش پازیریک تقریباً به‌صورت مربع است و یک سمت آن به دلیل رطوبت بیش از حد در قبر پوسیده است.
اندازه دقیق این فرش، 186 در 200 سانتی‌متر است و دارای 3600 گره متقارن می‌باشد. فرش پازیریک را می‌توان جز زیباترین فرش‌های بافته شده در سراسر جهان دانست که نمادی از هنر ایرانی است. در دو طرف فرش پازیریک، گل‌هایی بافته شده است که طراحی بابلی دارد.
تحقیقات نشان می‌دهد که این طرح قبل از میلاد مسیح رواج داشته است. در وسط این فرش گل‌هایی با چهار گلبرگ نیلوفر بافته شده است. دورتا دور این گل‌ها باز هم گل‌هایی به رنگ آبی دیده می‌شود.
رنگ‌های به‌کار رفته در فرش پازیریک بسیار باکیفیت بوده به‌طوری‌که با گذشت سالیان سال هنوز هم از جذابیت زیادی برخوردارند. استفاده از رنگ‌هایی همچون آبی، زرد، قرمز و… نشان از ذوق و سلیقه بافندگان این فرش دارد.
محل نگهداری فرش پازیریک
فرش پازیریک در حال حاضر در موزه آرمیتاژ روسیه نگهداری می‌شود. این موزه یکی از بزرگ‌ترین موزه‌های تاریخ و فرهنگ بشری در جهان است. محل دقیق موزه مذکور در سن‌پترزبورگ روسیه است و حدود 33 میلیون اثر تاریخی را در خود جای‌داده است.
بنای اصلی مجموعه آرمیتاژ، کاخ زمستانی نام دارد که سابقاً محل سکونت تزارهای روسیه بوده است. این موزه آثاری همچون نشان‌ها، البسه، جواهرات سلطنتی و بزرگ‌ترین کلکسیون موجود در جهان از طلای باستانی متعلق به اروپای شرقی و آسیای غربی را در خود جای‌داده است. این موزه دارای مجموعه‌های نفیسی از آثار هنری تراز اول و همچنین کاخ‌های زیبا و اتاق‌های مجلل است که در زمان‌های مختلف توسط معماران معروف دنیا طراحی شده است.
موزه آرمیتاژ جزو موزه‌هایی است که بیش از آنکه روسی باشد، ایرانی است. مجموعه بسیاری از کتیبه‌ها، نقش برجسته‌ها، مجسمه‌ها و هنرهای دوره سومریان در این موزه وجود دارد که چشم بازدیدکنندگان را خیره می‌سازد. یکی از مهم‌ترین آثار هنری که در این موزه قرار دارد، فرش پازیریک است که اصالت و هنر به‌کار رفته در آن، چشم‌نوازی می‌کند.
آشنایی با هنر بافندگان پازیریک
همان‌طور که بیان شد، بافت گل‌ها، اسب‌سواران و گوزن زرد و همچنین حیوانات افسانه‌ای ازجمله نقوش به‌کاررفته در فرش پازیریک می‌باشد. در این مبحث، توضیح مختصری در باب هریک از این نقوش خواهیم داد.
- گوزن زرد: از دیگر حیوانات به‌کاررفته در فرش پازیریک، گوزن زرد است که مخصوص ایران بوده است. این گوزن‌ها که دارای شاخ‌های پهنی بوده‌اند، در فرش پازیریک مشغول چرا هستند.
- علاوه بر 24 گلی که دارای 8 گلبرگ هستند و در اطراف فرش بافته شده‌اند، برای افزایش زیبایی فرش از گل‌های ریزی در حاشیه فرش هم استفاده شده است.
- حیوانات اسطوره‌ای: نقش حیواناتی همچون حیوانی با سرشیر و بدن اسب، که از موجودات افسانه‌ای ایرانی است از علامت‌های ایرانی بودن فرش پازیریک است.
- اسب‌سواران: در این قالی از طرح 28 اسب سوار استفاده شده است. از نحوه لباس و کلاه این سواران مشخص است که ایرانی هستند. ظرافت موجود در فرش پازیریک و طراحی چهره و لباس سواران، خیره‌کنندگی بازدیدکنندگان را به دنبال دارد.
فرش پازیریک به‌عنوان یکی از مهم‌ترین آثار فرهنگی و هنری ایران، دارای الیاف و پشم مرغوبی است که کماکان با گذشت هزاران سال هنوز هم سالم می‌باشد. کیفیت فرش ایرانی از دیرباز زبانزد همه مردم دنیا بوده و هنر به‌کار رفته در آن نشان از ذوق قالی‌بافان آن دوره دارد. این هنر سینه‌به‌سینه و نسل به نسل به قالی‌بافان حال حاضر منتقل‌شده و هم‌اکنون نیز فرش‌هایی بی‌نظیر در سراسر ایران بافته می‌شوند که می‌توانند پازیریک‌های نسل آینده باشند.
