ایران، مهد منسوجاتی است که آوازه آن در سراسر جهان پیچیده و دارای طرفداران بسیار است. ترمه یکی از آن منسوجات بوده که در خارج از ایران، بیشتر از خواستگاه آن، با استقبال روبرو شده است. این پارچه نفیس دارای جلوه‌ای خیره‌کننده بوده که در طرح‌ها و رنگ‌های متفاوت بافته می‌شود.
گروه ایران تراول با ارج نهادن بر این هنر اصیل، چندخطی درباره این زیباروی توضیح خواهد داد.
ترمه
ترمه، پارچه‌ای ارزشمند و گران‌بها بوده که دارای لطافتی بسیار زیاد و زیبایی دل‌انگیز است. این پارچه از دو سری نخ تاروپود بافته می‌شود به‌صورتی که در پشت پارچه پود به‌صورت آزاد است و در بافت نمی‌رود. به همین دلیل مهم است که پشت ترمه را استر کشی می‌کنند تا آسیب‌ندیده و بافت آن از هم جدا نشود.
معنی لغوی آن در هیچ لغت‌نامه‌ای ذکر نشده است و تنها دهخدا در کتاب خویش چنان آورده است که ترمه پارچه‌ای نفیس از کرک است. برخی معتقدند که خواستگاه ترمه، ایران بوده و برخی دیگر مهد آن را کشمیر پاکستان می‌دانند. هردو مکان یادشده به‌عنوان مناطقی که از طرح بته‌جقه استفاده می‌نمایند، شناخته می‌شوند. بته‌جقه خود دارای داستانی است که در آن بنه جقه را نماد سر خمیده می‌دانند که در فرهنگ ایرانی و دین زرتشت، نشانه خضوع، خشوع و فروتنی در برابر معبود است.
سرو خمیده درختی است که زرتشت پیامبر آن را در کنار آتشکده کاشته و این نقش جزء مقدس‌ترین نمادهای زرتشتیان است که در ترمه استفاده می‌گردد.
تاریخچه ترمه
بافت ترمه در ایران به اوایل دوران صفویه می‌رسد که هنرمندان ایرانی باذوق، سلیقه و هنر منحصربه‌فرد خود توانسته‌اند جایگاه خود را در عرصه جهانی تثبیت کرده و این هنر زیبا را در عرصه جهانی زبانزد نمایند.
در متن یک سنگ‌نوشته تاریخی در دهلیز مسجد جامع یزد آمده است که مردم شهر یزد از سده‌های قبل به بافت این پارچه ارزشمند اشتغال داشتند. این شهر که همواره میزبان هم‌وطنان زرتشتی‌مان بوده است، خواستگاه ترمه و طرح‌های بی‌نظیر بته‌جقه بود است. پس از اسلام، برخی از زرتشتیان ایرانی به هندوستان مهاجرت کرده و زمینه را برای بافت ترمه در این کشور فراهم آوردند.
همان‌طور که بیان شد، بته‌جقه از نماد زرتشتیان بوده و با ورود آن‌ها به هند، به این کشور راه پیداکرده است. پژوهشگران بر این عقیده‌اند که توسعه شال‌بافی در قرن 15 در کشمیر به وقوع پیوسته و عنوان ترمه را هندی‌ها بر روی این پارچه گذاشته‌اند.
زرتشتیان از ترمه برای بافت شلوار و تن‌پوش خود که مخصوص جشن و مراسم‌های باشکوه بود، استفاده می‌کردند. در منابع دیگری آمده است که ترمه‌بافی در کرمان آغازشده و در یزد اوج گرفته است.
باورها بر این است که این هنر توسط استاد خواجه غیاث‌الدین علی نقش‌بند یزدی در حدود 4000 سال پیش ابداع‌شده است. وی اداره کارگاه سلطنتی ترمه‌بافی اصفهان در دوره شاه‌عباس صفوی را بر عهده داشته است.
ترمه درگذشته توسط انگشتان بافته می‌شد که به آن انگشت باف نیز می‌گفتند. در آن زمان برای بافت اندازه کوچکی از این پارچه زمان زیادی صرف می‌شد اما به‌تدریج با ورود دستگاه‌های مخصوص، کار بافت ترمه راحت‌تر گردید.
نقوش ترمه
نقش‌های ترمه دارای اصالت زیادی بوده و قدمت آن به 400 تا 600 سال می‌رسد. این نقش‌ها به‌صورت ارثی بوده و نسل به نسل و سینه‌به‌سینه به نوادگان بافندگان اصیل ترمه رسیده است. شاید رایج‌ترین تصویری که پس از بردن نام ترمه، به ذهن متبادر می‌شود، بته‌جقه باشد اما ترمه دارای طرح‌ها و نقوش متفاوتی است که هرکدام از زیبایی خاصی برخوردارند.
- بته‌جقه: همان‌طور که بیان شد، برخی از کارشناسان، بته‌جقه را نماد سرو خمیده و آن را از نشانه‌های دین زرتشت می‌دانند. گاهی از این طرح به‌عنوان نماد آتش نیز نام‌برده می‌شود که به عقل، حکمت و عرفان پیوند می‌خورد. از دیگر مواردی که به طرح بته‌جقه متصل می‌دارند، نماد آتش مقدس، نخل و بادام است. قدیمی‌ترین سند موجود از این طرح، یک قمقمه چرمی است که قدمت آن به حدود 2500 سال پیش می‌رسد.
- گل شاه‌عباسی: گل شاه‌عباسی یکی از مقدس‌ترین گل‌ها نزد ایرانیان است. این گل نشانه طراوت و نماد خورشید است. استفاده از این طرح در زمان هخامنشیان شروع و در دوره صفوی به اوج خود رسید. نقوش شاه‌عباسی در ابعاد 4 پر، 5 پر و 6 پر به‌کاربرده می‌شود. ترمه‌های یزدی اکثراً دارای نقوش راه‌راه یا دارای گل‌های شاه‌عباسی است.
- بته خرقه: این طرح، بته‌ای هم‌شکل با بته‌های کاج ولی از گونه بزرگ آن نقش می‌بندد که به دلیل بزرگی به بته خرفه معروف است. این طرح بیشتر در کرمان به کار می‌رود، قد کشیده و انحنای کمی در آن دیده می‌شود.
- بته ترمه‌ای: بته‌ای هم‌شکل با بته‌های کاج به‌صورت ساده و در ابعاد متوسط بافته می‌شود. گاه داخل این بته‌ها، تزییناتی همچون گل‌های شاه‌عباسی نقش می‌زنند تا جلوه آن را بیشتر نمایند.
- بته کشمیری: این طرح همان‌طور که از اسم آن پیداست، مربوط به منطقه‌ای خارج از ایران است. زمانی که دو بته کوچک و بزرگ در کنار هم قرار گیرند و بته‌ها جدا از هم و یا در کنار هم به‌صورت درهم و یا منظم قرار گیرند، به آن بته کشمیری گویند.
- از دیگر نقوش ترمه که کمتر شناخته‌شده‌اند، می‌توان به طرح جام، طرح بته اژدری، طرح گلزار، طرح قاب قران، طرح تاجی، طرح بته سروی، طرح بته خوابیده، طرح بته تاجی، طرح نقش افشان بند و نقش لری اشاره کرد.
جنس ترمه
ترمه اعلا، دارای تاری با جنس ابریشم و نخ پنبه است و پود آن باید از جنس ابریشم، نخ و کرک باشد. نخ پود ترمه‌های اصیل ایران از کرک بسیار ظریف یا ابریشم طبیعی و نخ از تار از جنس پنبه بود؛ اما امروزه نخ اکثر ترمه‌های موجود در بازار، از جنس ویسکوز ریون و تار آن‌ها از جنس پنبه یا پلی‌استر است.
در قدیم برای رنگ‌آمیزی نخ‌های ترمه، از رنگ‌های طبیعی استفاده می‌کردند که باعث نفیس‌تر شدن هرچه بیشتر این پارچه می‌گشت اما امروزه از رنگ‌های مصنوعی و شیمیایی استفاده می‌گردد که باعث پایین آمدن کیفیت این هنر اصیل می‌شود. رنگ‌های عنابی، قرمز روشن، سبز، نارنجی، سیاه، قهوه‌ای، کرم و غیره از رنگ‌های مورداستفاده در بافت ترمه است. باید توجه داشت که تار در ترمه به‌صورت یکرنگ می‌باشد و نخ‌های پود به‌کاررفته در ترمه، دارای رنگ‌های متفاوت است که جلا و زیبایی را به آن می‌بخشد.
خلاصه مطلب
ترمه جزء اصیل‌ترین بافته‌های ایران و جهان می‌باشد که آوازه آن در تمام دنیا پیچیده است. این پارچه نفیس در برخی نقاط از کشور عزیزمان ازجمله کاشان، اصفهان، کرمان و یزد بافته می‌شود. طرح‌های به‌کاررفته در ترمه دارای تنوع بالایی بوده و هریک از این طرح‌ها به‌کاررفته در این بافته چشم‌نواز، نماد چیزی می‌باشند.
پرکاربردترین طرح به‌کاررفته در اکثر ترمه‌ها بته‌جقه می‌باشد که هم در ترمه‌های ایرانی و هم در ترمه‌های کشمیری استفاده می‌شود. نخ‌های ترمه نیز دارای کیفیت بالایی بوده و برای رنگ‌آمیزی آن اغلب از رنگ‌های طبیعی با مواد موجود در طبیعت استفاده می‌گردد.
ترمه، این هنر خوش آب و رنگ آبا و اجدادی ما، نقشی از رازهای قدمای این سرزمین بوده که به ما ارث رسیده است. اکنون زمان آن فرارسیده تا با ارج نهادن به این هنر نفیس، نگذاریم تا در وانفسای تاریخ به فراموشی سپرده شود. گروه ایران تراول همواره سعی بر این داشته است تا هنرهای اصیل و نفیس ایرانی را احیا کرده و در ماندگاری آن‌ها کوشا باشد.
