هنر و هنرمندی، جز صفاتی است که در وجود هر انسانی نهفته است. بهشرط آنکه در کنه وجودی خود آن را یافته و در جهت کشف و پرورش آن بکوشد. قالیبافی نیز هنر ایرانیان در تمام ادوار تاریخ بوده و جزء اصیلترین هنرهای دستی در ایران باستان میباشد.قالیهای متفاوتی از کشورمان ایران در موزههای معتبر جهان موجود است که سالیانه میزبان تعداد زیادی از بازدیدکنندگان از سراسر جهان است. هنوز هم قلب اروپا در تسخیر هنر ایرانیان بوده و بسیاری از آثار نفیس ایرانی از فرشها تا سفالهای قدیمی، همگی میراث ایران باستان در کشورهای اروپایی است. گروه ایران تراول قصد دارد تا شمارا با یکی از این میراث ارزشمند که قالی مقبره شیخ صفی از دوره صفوی میباشد، آشنا نماید.
مشخصات قالی مقبره شیخ صفی از دوره صفوی
اوج هنر فرشبافی ایرانیان را باید در زمان صفویان دانست. در زمان صفویه، تبریز یکی از بزرگترین مراکز هنر قالیبافی بوده که فرشهای نفیسی را در تاریخ به یادگار گذاشته است.
معروفترین قالی جهان پس از فرش پازیریک که آنهم از میراث باارزش ایرانیان است، قالی شیخ صفیالدین میباشد که هماکنون در موزه ویکتوریا آلبرت انگلستان و در سالن گالری جمیل نگهداری میشود. قالی مقبره شیخ صفی از دوره صفوی که به قالی مسجد اردبیل نیز معروف است در قرن شانزدهم میلادی در دوران پادشاهی شاهطهماسب بافته شد.
این قالی دارای نقشی بسیار زیبا و دلنشین بوده که کپیبرداریهای زیادی از روی آن انجامشده است. بهطوریکه در منازل بسیاری از ما ایرانیان، نسخهای از طرح قالی شیخ صفیالدین دیده میشود. روزنامه ساندی تایمز چاپ انگلستان، چندی پیش از بین هزاران شاهکار هنری و تاریخی موجود در دنیا، 50 اثر هنری را بهعنوان شاهکارهای هنری انتخاب کرد که قالی مقبره شیخ صفی از دوره صفوی بهعنوان یکی از آنها مطرح گردیده است.
این فرش بزرگترین فرش معروف مشرق زمین است که تابهحال در بهترین شرایط نگهداری شده و هیچ آسیبی به آن نرسیده است.
تاریخچه قالی شیخ صفیالدین
استاد مقصود کاشانی، بافنده فرشهای اصیل ایرانی و از اساتید عصر صفویه، دو نسخه کاملاً مشابه از فرشهای مذکور بافته که زمان بافت آن چیزی حدود 16 سال طول کشیده است. این استاد برجسته، در طراحی و نقشبندی این آثار نفیس، نهایت خلاقیت و ذوق را بهکاربرده و این اثر شگفتانگیز را خلق کرده است.
دلیل طولانی شدن روند بافت این فرشها به این دلیل بوده است که استاد مقصود کاشانی، بهتنهایی آن را بافته و اجازه نداده است تاکسی با دخالت در بافت آن، از ارزش آن بکاهد زیرا گرههای بافتهشده متفاوت در فرش موجب نازیبایی آن خواهد شد.
این فرش بنا بر دستور شاهطهماسب و برای دادن هدیه به مقبره اجدادش در شهر اردبیل بافتهشده است. این اثر نفیس هنری تا سالیان متمادی زینتبخش بقعهی شیخ صفی بوده و چشمنوازی میکرده است اما در سال 1893 سر از انگلستان درآورده و هماکنون در آنجا نگهداری میشود.
چرا قالی انگلستان است؟
چرایی وجود این قالی در انگلستان این است که سال 1843، دو جهانگرد انگلیسی از مقبره شیخ صفیالدین اردبیلی دیدن کردند و در خاطرات خود از زیبایی وصفناپذیر فرشهای موجود در آنجا سخن گفتهاند.
در حدود 30 سال پسازاین خاطره، زلزله شدیدی بخشی از طاق را بر روی قالی ریخته و به آن آسیب میزند. متولیان حرم جهت بازسازی سقف و طاق آنها، از شرکت انگلیسی زیگلر و شرکا، درخواست کمک میکنند که خود به تجارت فرش معروف بودند. شرکت انگلیسی نیز با بهای اندک 80 تومان، فرش را خریداری کرده و راهی کشور خود میکند. متولیان وقت نیز پول را صرف بنایی میکنند که باوجود فرش ارزش بیشتری داشته و عملاً بافرش خود شناخته میشده است. آن شرکت نیز پس از انتقال، قالی مقبره شیخ صفی از دوران صفوی را مورد مرمت قرار داده و احیا کردند. هرچند دیگر نتوانستند دو قالی همسان را شبیه یکدیگر دربیاورند بلکه یک قالی، فدای قالی دیگر و از حاشیه یک فرش برای مرمت و بازسازی فرش دیگر استفاده شد.
این فرش دستبهدست به فروش رسید تا سرانجام در سال 1892، شرکت وینسنت رابینسون و شرکا، فرش را به حراج گذاشتند تا زیبایی غیرقابلانکار این شاهکار هنری، مسئولان موزه ویکتوریا البرت را به خرید و نگهداری از آن وادار کند.
مشخصات فرش
نقشه این فرش بر اساس تصویر سقف قندیل خانه طراحیشده است و زمانی که فردی به آن مکان وارد میشد، وحدت سقف و کف را دیده و به یاد عارفان عصر صفوی میافتاده است. این عمل به دلیل این بوده است که عارفان صفوی معتقد بودند که از عرش تا فرش یکی است و باید آن را یک نقش و یکرنگ دانست.
در سال 1984، فرششناسی به نام ویور ادعا کرد که فرش مذکور، برای استفاده در استان قدس رضوی ساخته و به امام رضا (ع) تقدیم شده است. زیرا بقعه شیخ صفی، جای کافی برای مفروش کردن این قالیها ندارد. دنیل والکر پژوهشگر دوره صفوی میگوید: این جفت تخته فرش ترنج دار، مدتهای مدید تصور میشد برای آرامگاه اجداد صفویان در اردبیل بافتهشدهاند؛ اما بررسی ابعاد فرشها و اندازهگیری اتاقها بهخوبی نشان میدهد که فرشها درواقع از حرم امام رضا (ع) در مشهد به دست آمده است.
فرش مذکور دارای تاروپود ابریشم و پرز آن پشم و دارای گره غیرمتقارن فارسی است. گره فرش اردبیل، به دلیل غیرمتقارن بودن، زمینه را برای تصور بافت آن در کاشان را فراهم آورده است، همانطور که کاشانی بودن بافنده آن نیز این ظن را قوی میکند. ابعاد این فرش 534*1152 است و یکی از شاهکارترین بافتههای انسانی در طول تاریخ به شمار میآید.
در طراحی قالی مقبره شیخ صفی از دوره صفوی ، از طرحهای خارقالعاده ساقه و برگ گیاه شاهعباسی افتاده شده است. در نقشهی فرش ازجمله رنگ سورمهای متن آن یکسری حالات روحی و روانی احساس میشود که حس تقدس را در بقعه شیخ صفیالدین ایجاد میکرد. وجود دو گلبرگ، تقدس و اعتبار را در آن نشان میداد و ترنج همراه فرش شامل شانزده کلاله بیضیشکل، نشانهای از آفتاب محسوب میشود.
در بافت این فرش اعلا، از ابیاتی از حافظ استفادهشده است که اوج فرهنگ و هنر ایرانیان را به رخ میکشد.
جز آستان توأم در جهان پناهی نیست سر مرا بهجز این در حواله گاهی نیست
در حاشیه قالی مقبره شیخ صفی از دوره صفوی نیز یک سری قابهایی که در کاشیکاری سقف بقعه شیخ صفیالدین نیز وجود دارد، به چشم میخورد.
خلاصه مطلب
هنر فرشبافی، جزو هنرهای دستی با اصالت و قدیمی ما ایرانیان است که حتی امروزه بسیاری از ما به آن آشنا بوده و توانایی بروز هنرمان راداریم اما اوج این هنر را باید عصر صفویه دانست. پادشاهان صفوی، در جهت اعتلای این هنر بسیار کوشیدند و آثار ماندگاری را از خود به جای گذاشتند.
یکی از این آثار نفیس که چشم همگان را خیره کرده است، قالی مقبره شیخ صفی از دوره صفوی است که هماکنون در موزه ویکتوریا البرت کشور انگلستان نگهداری میشود. متولیان وقت بقعه شیخ صفیالدین برای هزینه مرمت طاق بقعه، مجبور به فروختن نگین انگشتری آنجا یعنی فرش آن شدند. متأسفانه بیگانگان بیش از همه در حفظ و نگهداری فرشهایمان تلاش کردهاند و آنها را بهعنوان گنجینهای نفیس از فرهنگ و هنر انسانی در نظر میگیرند.
گروه ایران تراول با ارج نهادن به این هنر فاخر، آرزوی بازگشت تکتک آثار هنری نفیس و اصیل کشورمان را به خواستگاه اصلیشان دارد.
