بیشک یکی از زیباترین بناهای قزوین از دید گردشگران این شهر بنای مسجد جامع قزوین یا مسجد عتیق است. این مسجد اولین و بزرگترین مسجد جامع ایران است که بر روی بنای یک آتشکده زرتشتی بنا شده است. پیش از این بنای مساجد کوچک و محلی بودند و کارکردی که مساجد جامع از نظر موقعیت و قدرت سیاسی و فرهنگی داشتند را ایفا نمیکردند.
این مسجد در سال ۱۹۲ هجری ساخته و بعد از یورش مغولها تخریب میشود. اما به مرور ساخت و مرمت آن از سر گرفته میشود و در دورههایی از تاریخ بخشهای جدیدی به آن اضافه میشود در حال حاضر مهمترین بخشهای مسجد متعلق به دوران سلجوقی و صفویه است.
کارکرد مسجد جامع
در دین اسلام به اتحاد تأکید ویژهای شده است. یکی از کارکردهای مسجد از دید پیامبر همین جمع کردن امت مسلمان در کنار هم بوده است. بعدها خلفا این توصیه پیامبر به وحدت را سرلوحه قرار دادند و به جز مساجد محلی دستور به ساخت مساجدی دیگر با کارکرد تمرکزگرایانهتر هم دادند. مساجد جامع حاصل این طرز تفکر هستند. در واقع این مساجد با نظارت مستقیم آنها اداره میشدند و تنها در صورتی که از سوی خلفا مجوز میداشتند تاسیس میشدند. در بسیاری مکانها ساخت یک مسجد جامع به معنای ساخت یک شهر در اطراف آن بود و همین عنصر به تنهایی میتوانست باعث تراکم جمعیت در آن محل شود.
مسجد جامع قزوین به گونهای ساخته شده است که گسترش شهر بر اساس محورهای آن صورت گیرد. یعنی حتی در صورت گسترش شهر باز هم باید مرکزیت آن حفظ شود. امروزه اگر نقشه قدیم قزوین را نگاه کنیم میبینیم در دورههای مختلف تاریخی هرگز این مسجد مرکزیت خود را از دست نداده است.
در میان حیاط یک حوض بزرگ است. ده پله پایینتر یک آبخوره وجود دارد که مستقیما از آب قنات تغذیه میکند. این قنات از شمال به سمت جنوب شهر قزوین حرکت میکند و سر راه از مسجد جامع میگذرد. یکی از مهمترین دلایل انتخاب این محل برای مسجد جامع میتواند محل عبور قنات هم باشد. زیرا قنات خودش زندگی بخش و آباد کننده است و وجودش در مسجد میتواند رونق و اهمیت آن را بیشتر کند. مخصوصا اگر مسجد جامع باشد.
امروزه در شبستان غربی مسجد موزه سفال و سنگ افتتاح شده که همین امر به زنده نگاه داشتن بنا و دمیدن روح زندگی به آن کمک شایانی کرده است.
ویژگیهای مسجد جامع قزوین
مسجد جامع قزوین و یا مسجد عتیق ساختاری چهار ایوانی دارد. البته واضح و مبرهن است که ایوانها در دورههای مختلف تاریخی تکمیل شدهاند و از ابتدا ساختار مسجد چهار ایوانی نبوده. این مسجد در اولین بنای خود ساختاری ساده شبیه به تمام مساجد اولیه در ایران دارد. ساختاری که تا حد زیادی متأثر از آتشکدهها و بعد از آن بنای اولیه مسجدالنبی در مدینه است. در حال حاضر بزرگترین ایوان این بنا در قسمت جنوبی قرار دارد. این ایوان شکوه خاصی به مسجد داده است. بانی ساخت این ایوان شاه عباس بوده است و میتوان شباهت بسیاری میان این ایوان و نمونههای مشابه آن در شهرهای دیگر که به دست شاه عباس ساخته شده است ببینیم.
بعد از ایوان شمالی، ایوان جنوبی بیشترین شکوه و زیبایی را در مسجد دارد. این ایوان در دوران شاه طهماسب ساخته شده و دوران حکومت سعدالسلطنه بر قزوین در دوران قاجار بارها بازسازی شده است.رواقهای اطراف این ایوان هر کدام به نام یکی از امامان جماعت دوران قاجار نامگذاری شده است و هنوز هم این نام روی آنها باقی مانده است.
در قسمت جنوبی مسجد به جز ایوان شاه عباسی میتوانیم طاق هارونی را ببینیم. این طاق از اولین بناهای مسجد است که توسط هارونالرشید بنا شده و مشهور است که دقیقا همین طاق روی آتشکده ساسانی اولین بنای مسجد را ایجاد کردهاست.
یکی از زیباترین بخشهای مسجد گنبد آن است. کافی است به زیر آن برسید و از پایین به آن نگاه کنید. عظمتش میتواند مسحورتان کند. این گنبد به رنگ فیروزهای است.
از دیگر زیباییهای مسخ کننده مسجد جامع میتوان به محراب آن اشاره کرد. این محراب از سنگ مرمر است و اطرافش سوره مبارکه بقره به خطی برجسته کندهکاری شده است.
