قالی شویان مشهد اردهال

مشهد اردهال روستایی در ۴۲ کیلومتری غرب کاشان در ایران است که این روستا به دلیل مراسم قالی شویانی که دارد در میان افراد محلی به مشهد قالی نیز مشهور شده است. مراسم سنتی و مذهبی قالی شویان مشهد اردهال در دومین جمعه مهر ماه هر سال برگزار شده و این آیین عاشقان، علاقه‌مندان و گردشگران زیادی را همه ساله به سمت خود جذب می‌کند. در این مراسم که به «جمعه قالی» نیز شهرت یافته، اهالی فین کاشان در یک مراسم نمادین، با چوب‌دستی‌هایی، قالیچه‌ای را در نهر آبی که در نزدیکی آنجاست شست و شو می‌دهند.

موقعیت مشهد اردهال کاشان

روستای مشهد اردهال در حومه شهرستان کاشـان و جزء دهستان اردهال می‌باشد. این روستا در 42 کیلومتری غرب کاشان بین حصاری از یک سلسله کوه به نام اردهال و روی تپه‌ای بین محله‌های جوشق و باریکرسف و بهار به ارتفاع 1770متر از سطح دریا واقع شده است و دارای آب و هوای کوهستانی با زمستان‌های سرد و تابستان‌های بسیار عالی است.

آیین “قالی شویان مشهد اردهال” در کاشان

تاریخچه آیین قالی‌شویان از چند منبع مورد بررسی است. یکی روایت و نقل قول‌های مردمی است، که سینه‌به‌سینه به زمان حضرت امام محمد باقر(ع) نسبت می‌دهند. می‌گویند از همان زمانی که سلطانعلی به شهادت رسیده، هر سال این آیین برگزار می‌شود. منبع دیگر تذکره امامزاده است، که وقایع و زمان وقایع را تشریح کرده است. منبع سوم متون و تحقیقات مورخان و نویسندگان است که قدمت آن را به سده اول هجری قمری نسبت می‌دهند. البته برخی از محققان و نویسندگان سابقه آیین قالی‌شویان را در جشن مهرگان و آیین‌های کهن ایرانی ریشه‌یابی می‌کنند.

به استناد منابع، مآخذ و نقل قول‌ها در سال‌های پایانی قرن اول هجری قمری، اهالی چهل حصاران(کاشان قدیم) و فین از جور و ستم حاکمان وقت، نامه‌ای به امام محمدباقر(ع) نوشتند و تقاضا کردند آن حضرت یکی از فرزندانش را برای ارشاد، راهنمایی و پیشوایی مردم منطقه بفرستد. امام یکی از فرزندانش، علی را که به روایتی 32 سال سن داشته، به ایران فرستاد. امام‌زاده علی، که در ایران به سلطان‌علی شهرت یافت مدتی در کاشان، فین، جاسب، خاوه و چند آبادی دیگر به تعلیم و تبلیغ پرداخت. امام‌زاده در مسجد جامع فین نماز می‌خواند و مردم را موعظه و هدایت می‌کرد. در تابستان‌ها، حضرت با همراهان و خادمانش به اردهال و دهکده خاوه در سر می‌برد. چند سال گذشت، نفوذ روزافزون امام‌زاده در مردم منطقه، حاکمان منطقه را به وحشت انداخت. زرین‌کقش باریکرسفی حاکم منطقه بود. پیغامی به ارزق، والی قم فرستاد و او را از گرایش فزاینده مردم به سلطان‌علی آگاه ساخت. ارزق با شنیدن خبر، سر بریده سلطان‌علی را طلبید. زرین کقش پس از مشورت با حکام محلی، نقشه قتل امام‌زاده را کشید و با رفتاری فریبکارانه سلطان‌علی را به باریکرسف دعوت کرد. خادمان امام‌زاده، از قصد پلید زرین‌کقش آگاه شدند و مردم خاوه را مطلع ساختند. بدین ترتیب زرین‌کقش در محلی به نام، دربند ازناوه به امام‌‌زاده حمله کرد و پس از چند روز جنگ و درگیری، سلطان‌علی را هنگام دعا و نماز در محلی که اکنون به قتلگاه معروف است به شهادت رساند. دو روز پس از شهادت خبر به فینی‌ها رسید. فینی‌ها با بیل، چوب و چماق خود را به اردهال رساندند و در روز سوم شهادت، پیکر پاک امام‌زاده را در یک تخته قالی نهاده به سر نهر آبی که اکنون به نهر شاهزاده حسین معروف است، بردند و غسل دادند و بعد در محل کنونی به خاک سپردند. به روایت دیگر، جسد پاره پاره امام‌زاده را بدون غسل روی قالی گذاشتند، به بالای تپه بردند و دفن کردند. بعد قالی آغشته به خون امام‌زاده را با آب جوی شستند و غسل دادند. می‌گویند، فینی‌ها مشغول غسل و دفن بودند که خاوه‌ای‌ها از راه می‌رسند و کمک می‌کنند؛ به همین علت فینی‌ها در دومین جمعه مهرماه به مشهد اردهال می‌آیند و مراسم خاکسپاری او را زنده نگه می‌دارند.

روند برگزاری مراسم:

هفته جار

تعیین جمعه قالی و اعلام آن به مردم، بر عهده بزرگان و ریش‌سفیدان فینی است. اگر دومین جمعه پاییز با یکی از روزهای سوگواری ماه محرم، رمضان یا روزهای جشن ولادت امامان تقارن داشته باشد، مراسم را به یک هفته قبل یا بعد برگزار می‌کنند. یکی از آداب قدیمی که امروزه اثری از آن نیست، مطلع ساختن مردم از زمان دقیق جمعه قالی‌شویان یا اصطلاحا جمعه قالی است. چون زمان برگزاری مراسم، بین هفته دوم و سوم (نزدیک‌ترین هفته به 17 مهرماه) متغییر است. در گذشته، یک هفته قبل از زمان دقیق برگزاری مراسم، موسوم به هفته جار، ریش‌سفیدان و مطلعان در معابر عمومی، گذرها، مساجد و حسینیه‌ها زمان دقیق آن را اعلام می‌کردند. بدین ترتیب، که یک نفر در نقش جارچی جار می‌کشد: اهالی فین مرد و زن، کوچک و بزرگ این هفته، هفته قالی شورون است؛ همه روز جمعه در مشهد قالی در صحن سردار کاشی جمع شوید، چوب های خود را همراه بیاورید و به خاوه‌ای‌ها، نشلگی‌ها به کسبه‌ها و دکان دارهای بازار و میدان‌های کاشان خبر می‌دهد.

جمعه قالی:

دومین جمعه مهرماه روز قالی‌شویان است، که اهالی فین و کاشان به آن جمعه قالی می‌گویند. اغلب خانواده‌های فینی و خاوه‌ای که بر اساس سنت دیرینه هر سال در مراسم شرکت می‌کنند، شب جمعه قالی به اردهال می‌آیند و در منازل باریکرسف، زایرسراها، دامنه‌ها و حوالی صحن‌های بقعه امام‌زاده به سر می‌برند. از اوایل صبح جمعه، هزاران نفر از فینی‌های متعصب، اغلب با پوشش پیراهن مشکی، چوب و چماق‌های تراشیده و مخصوص خود را که از قبل می‌تراشند و آماده می‌کنند، به دست می‌گیرند. گفته می‌شود در گذشته به جای چوب، شمشیر، قمه و نیزه به نشانه رزمجویی و جنگ با قاتلان به دست می‌گرفته‌اند. چوب به دستان در کنار جوی آبی که در صحن بقعه شاهزاده حسین جاری است، جمع می‌شوند و منتظر می‌مانند تا مراسم آغاز شود. در این میان چند تن از بزرگان نذورات نقدی مردم را جمع می‌کنند. با شروع مراسم فینی‌ها، یا حسین گویان و با شور و هیجان با پایین و بالابردن چوب های‌شان برای گرفتن قالی به سمت مرقد سلطان‌علی که در فاصله 800 متری واقع است، به راه می‌افتند. پس از عبور از گذرگاه دره،  از ضلع جنوبی بقعه وارد صحن پاپک می‌شوند و با طی کردن پله‌های پاپک وارد صحن صفا می‌شوند. معمولا قبل از این که قالی را از خادمین امام‌زاده تحویل بگیرند، در صحن صفا و صحن‌های جانبی، مراسم نوحه‌خوانی و سینه‌زنی و سخنرانی برگزار می‌شود. پس از پایان سخنرانی و سوگواری، یکی از ریش‌سفیدان فینی، کمک‌های نقدی و نذورات جمع‌آوری شده را به عنوان هدیه به متولی یا سرپرست خادمان آستانه می‌دهد و درخواست قالی مخصوص امام‌زاده شهید شده را می‌کند. خادمان، یک تخته قالی لوله شده را با پارچه مشکی می‌پوشانند و به ریش‌سفیدان فینی می‌سپارند. چوب به دستان فینی، با دیدن قالی با شور و هیجان مضاعف و فریاد یا حسین یا حسین به سوی قالی می‌شتابند. قالی را در اختیار خود می‌آورند و در حالی که انبوه جمعیت غیر فینی آن‌ها را احاطه و همراهی می‌کنند، قالی لوله شده را به نشانه جسد امام‌زاده که در فرش پیچیده شده با ذکریا حسین و هیاهوی زیاد بر دوش نهاده با گام‌های تند و شتایان از صحن صفا خارج می‌شوند. در این میان، جمعیت انبوه آبادی‌های دیگر، حق نزدیک‌شدن به قالی را ندارند و تنها می‌توانند با نوحه‌خوانی و عزاداری آن‌ها را حمایت کنند. در پیشاپیش دسته حاملان قالی، یکی از اهالی کاشان، در حالی که جانمازی به سینه خود آویخته و قرآنی به دست گرفته و تسبیحی در دست دارد، سوار بر اسب حرکت می‌کند. می‌گویند این نماد جانماز امام‌زاده است، که یکی از اهالی چهل حصاران آن را برای امام‌زاده می‌انداخته‌است. همچنین دسته عزادار خاوه‌ای با حمل علم و کتل، فینی‌ها را همراهی می‌کنند. دسته هیجان‌زده، چوب و چماق‌های خود را در آسمان تکان می‌دهند، می‌رقصانند و مانند سپاهی خشمگین به دنبال علم به سوی چشمه سرازیر می‌شوند. گروهی جلوتر، خود را به چشمه می‌رسانند و جمعیت را از لب چشمه کنار زده فضا را آماده  ورود قالی می‌کنند. قالی را یه کنار نهر می‌آورند و بر روی زمین می‌گذارند. در این هنگام کسانی که امام‌زاده را یاری نکرده‌اند را لعنت می‌کنند. سپس برای شستن قالی، چوب دستی خود را در آب چشمه فرو برده بیرون می‌آورند. قطرات آب چوب‌ها را به قالی می‌پاشند و گوشه‌ای از قالی را خیس می‌کنند، که این نمادی برای شستن و غسل دادن قالی شهید است. سپس به همان ترتیب قالی را بر دوش گرفته از طریق گذرگاهی که به در شرقی بقعه منتهی می‌شود وارد صحن سردار یا فینی‌ها می‌شوند و چند دور قالی را در حیاط می‌چرخانند و بعد به ایوان بقعه می‌برند. در اینجا شور و هیجان به اوج می‌رسد. چند نفر از بزرگان خاوه و فین پیش می‌روند تا قالی را بگیرند ولی چوب به دستان که دوست ندارند قالی را تحویل دهند، با تکان دادن چوب‌هایشان آن‌ها را دور می‌کنند؛ تا این‌که با کشمکش‌های زیاد و فریادهای مکرر حسین، حسین و الله اکبر بزرگان فینی قالی را گرفته به بزرگان خاوه تحویل می‌دهند. خاوه‌ای‌ها نیز قالی را با تشریفات خاص تحویل خدام امام‌زاده می‌دهند. بدین ترتیب حدود ظهر مراسم تمام می‌شود و دسته برای زیارت به مرقد امام‌زاده می‌روند.

ثبت قالیشویان در فهرست میراث فرهنگی و معنوی یونسکو