قنات های یزد از مهم‌ترین و شاخص ترین قناتهای ایران خستند که در دل کویر مرکزی ایران حیات را به جریان انداخته است، در بسیاری از شهرهای این منطقه بدون حضور این قنات‌ها زندگی ممکن نبود اما با این نوآوری باستانی ایرانیان در این مناطق حتی محصولات کشاورزی به دیگر نقاط صادر می‌شود. در مطلب قناتهای ایران به طور مفصل به شرح و توضیح این شاهکار ایرانی پرداختیم که توصیه میکیم حتما پیش از این مطلب مطالعه کنید. ایران تراول در این متن به معرفی این چهار قنات در استان یزد می‌پردازد.
قنات های یزد
قرار گیری یزد در میانه ی دشت کویر ، این شهر را به نمونه ی زیبایی از معماری خاص کویری با عناصری چون بادگیر ، یخچال،آب انبار ، خانه های درون گرا ، مساجد و تکیه های خاص تبدیل کرده است. در گذشته و در شرح و بررسی خانه لاری های یزد به معماری درونگرا و حجاب دار خانه‌های یزد پرداختیم اما سیستم انتقال آب است که تمام این زیبایی ها را در کنار هم جمع کرده است.
از آب قنات برای خنک کردن ساختمان در شهر یزد استفاده می شود. در شهرهای بیابانی کوره قنات از ارتفاع حدود چند متری زیر زمین عبور می کند. در کوچه های شهر پله هایی از سطح زمین به قنات ساخته می شوند و امکان دسترسی به آب را به همه مردم می دهند. وقتی در محله‌های قدیمی شهر قدم میزنید حتما به نمونه‌های آن بر می‌خورید مخصوصا در شهر اردکان که با نورپردازی مناسب امکان این پیاده گردی در شب هم وجود دارد. این دسترسی های زیرزمینی فضایی خنک و سایه را نیز در اختیار رهگزران قرار می دهند تا از گرمای تابستان در امان باشند. در خانه ها روی قنات بادگیر ساخته می شد . بادگیرها هوا را به جریان می اندازند و هوایی که از روی آب قنات عبور می کند فضای اتاق را خنک می کند. ترکیب بادگیرو آب روان قنات در اکثر خانه های سنتی شهرهای بیایانی ایران دیده می شوند.
قنات اهرستان
قنات اهرستان یکی از مهم ترین قنات های یزد در 30 کیلومتری جنوب غربی این شهر، در دره‌ای به عرض تقریبی 1/5 کیلومتر، شش رشته قنات به نام‌های «وقف‌آباد»، «رئیس الدینی»، «میرزایی»، «روشن‌آباد»، «نهرخیلی» و «خواجه غیاث» حفر شده که عمق مادر چاه آن‌ها بین 28 تا 68 متر متفاوت است. آب این قنات‌ها به شهرستان یزد و آبادی‌های «اهرستان»، «خیرآباد» و «عیش‌آباد» می‌رسد. آب این قنات‌ها، در نزدیکی روستای اسلامیه به هم پیوسته و در یک کانال مشترک زیرزمینی به نام «شاه‌جوی» به سمت شهرستان تفت هدایت شده و پس از عبور از تفت به سمت شهرستان یزد جریان می‌یابد و در باغ «خان» وارد یک مقسم می‌شود. در گذشته این قنات در مسیر خود 17 آسیاب آبی را به حرکت درمی‌آورد. قنات «وقف‌آباد» حدود 700 سال پیش توسط «سیدرکن الدین»؛ یکی از علمای مشهور این منطقه، حفر شد. این شش قنات همچنان فعالند.
قنات «مون» اردستان
شهر کهن و تاریخی اردستان سازه‌ای در دل خود دارد که یکی از شگفت انگیزترین و بی نظیرترین سازه‌های معماری ایران قدیم است. قنات مون که قدمتی 800 ساله دارد تنها قنات دو طبقه جهان محسوب می‌شود. هر طبقه‌ی قنات جریان آبی مستقلی دارد به گونه‌ای که هیچ یک بر دیگر نفوذ نمی کند. میله‌های اولیه این قنات در محله‌ی «محال» واقع در جنوب شهر اردستان حفر شده و به طرف شمال غرب امتداد دارد.
مادر چاه قنات «چاه دوقلو» نام دارد که در کنار امامزاده اسماعیل واقع و از دو کانال موازی که روی هم قرار گرفته و در چاه‌های عمودی مشترک هستند، تشکیل شده است. نام‌گذاری چاه دوقلو به این علت است که در این محل دو میله چاه در کنار هم قرار دارند که یکی از آن‌ها متعلق به چاه رویین به عمق ۲۷ متر و دیگری متعلق به قنات زیرین به عمق ۳۰ متر است که اگر دهانه کوره قنات زیرین را یک متر فرض کنیم، کل عمق چاه مادر به ۳۱ متر می‌رسد. از این محل به بعد قنات دارای میله‌های مشترک است. این اثر یکی از مهم ترین قنات های یزد و جزو 11 قنات جهانی ایرانی است.
قنات دولت آباد
این قنات همچون باغ دولت آباد از یادگارهای محمدتقی خان یزدی در قرن یازدهم هجری است که در گذشته‌های دور مشتمل بر 9 رشته به طول مجموع 70 کیلومتر بوده است.
مادر چاه این شاخه با عمق 30 متر در محله مدوار مهریز در فاصله تقریبی 45 کیلومتر جنوب یزد قرار گرفته و ویژگی منحصر به فرد این مادر چاه آن است که از لابلای سنگ‌های جوش متراکم آب تراوش می‌کند و در واقع منبع اصلی تغذیه‌کننده قنات همین سنگ‌های جوش هستند که به حوض جوش شهرت یافته و از طریق پلکانی می‌توان به کف مادرچاه این قنات راه یافت و هم اکنون این محل برای بازدید علاقه‌مندان آماده بهره‌برداری است.
قنات زارچ
قنات زارچ طولانی‌ترین قنات بین قنات های یزد که بلندترین قنات جهان هم محسوب می‌شود. این قنات، مربوط به قرن سیزده میلادی، با صد کیلومتر طول، طولانی ترین قنات جهان نام گرفته است. بعدتر مسجد تاریخی شهر یزد را نیز در محوطه این قنات ساختند تا آب کافی برای وضوی مردم را از آن تامین کنند. این قنات از روستای فهرج شروع شده، از روستاهای خویدک، دهنو و اکرمیه می‌گذرد و پس از عبور از میدان امیرچخماق این شهر به زارچ در خارج از شهر می‌رسد. سه شاخه شور و شیرین و ابراهیم خویدکی این قنات، بیش از هزار حلقه چاه دارند.
از آنجا که مادرچاه قنات زارچ از شاخه شور می‌گذرد، کیفیت آب این بخش پایین است و بعدا در شاخه‌های دیگر گواراتر می‌شود. امروزه دو شاخه شیرین و ابراهیم خویدکی خشک شده‌اند و تنها شاخه شور مانده است. این قنات متعلق به بخش خصوصی و مالکیت آن متعلق به 10 خانواده است که روی هم 40 هکتار زمین را زیر کشت دارند و زمین هایشان را با آب این قنات سیراب می‌کنند.چاه‌های این قنات برخلاف چاه‌های بیشتر قناتهای مشابه خود، مربعی شکل و به سبک قناتهای دوره پیش از اسلام است.
هم اکنون شورای قنات زارچ، مدیریت آن را به عهده دارد و دو نفر میراب را برای تقسیم آب قنات برای یکسال، انتخاب می‌کنند. این قنات مهم و تاریخی از سویی در معرض آلودگی‌های ناشی از فاضلاب و ساختمان‌سازی‌های غیراصولی در یزد و اطراف آن و از سوی دیگر تحت تاثیر خشکسالی‌های اخیر قرار گرفته و به این ترتیب هم از کیفیت و هم از کمیت آب این قنات کاسته شده است. سال 1384، این اثر به ثبت در فهرست آثار ملی کشور رسید و در سال 2016 به همراه چند قنات دیگر در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت. هم اینک تلاش‌هایی برای ممانعت از آلودگی و خشک شدن و فرسایش آن در حال انجام است.
