اگر برای بررسی خانه های تاریخی به کاشان میرویم و یزد را با بادگیرهایش میشناسیم و به دنبال مساجد جذاب در اصفهان هستیم برای دیدن بهترین آب انبار های ایران نیز باید به شهر قزوین سفر کنیم. جایی که تنوع و ابعاد اعجاب انگیز این بناها ما را انگشت به دهان نگاه میدارد. ایران تراول در این مطلب به ویژگیهای منحصر به فرد این سازههای تاریخی میپردازد.
چرایی ساخت آب انبار در قزوین
نوآوری و خلاقیت همواره در سختی و محدودیت ایجاد میشود شهر قزوین با وجود موقعیت استراتژیک و حضور در کوه پایه های البرز و مسیر تجاری در دوره های مختلف تاریخی همواره با مشکل کمبود منابع آبی روبه رو بوده است. این محدودیت باعث شد تا سیستم مدیریت آب این شهر یکی از پیشگامان زمان خود باشد. آب انبارها یکی از مهم ترین عناصر مدیریت آب این شهر کهن است که با تنوع و عظمت وصف نشدنی جای به جای شهر را پر کرده است.
شهر قزوین رودخانه دائمی ندارد ولی در مسیر سیلاب چند رودخانه فصلی قرار دارد و این موضوع باعث شد تا در فصول پر بارش پاییز و زمستان آب مازاد و در فصول خشک دچار کم آبی شود. از دوره ساسانی با هوشمندی و مهندسی آب این آب مازاد و سیلابی را به بهترین شکل ممکن مدیریت کردند و باغستانهای سنتی قزوین که دورتا دور شهر را فراگرفته بودند هم وظیفه محار سیلاب را بر عهده داشتند و هم قزوین را از لحاظ محصولات کشاورزی در مسیر تجاری ابریشم زبانزد کردند. باغاتی که تنها توسط سیلابها آبیاری میشوند و برخلاف اکثر باغات ایرانی نه دیواری دارد و نه حق آبه روزانهای وجود دارد و درختان بادام، پسته و قیصی آن در انواع انگور از محصولات آن است.
اما مشکل کمبود آب در فصول خشک همچنان پابرجا بود، قناتها تنها ابزاری بود که آب را حتی در طول تابستان در سطح شهر جاری میساخت اما با گسترش شهر و افزایش جمعیت خصوصا در دوره صفوی و همزمان با دوره پنجاه ساله پایتخت بودن قزوین قناتها دیگر پاسخگوی نیاز قزوینیها نبود. از اینجا بود که موضوع ذخیره سازی آب بسیار جدی تر شد.
ساختمان آب انبار
آب انبارها در دو گونه خانگی و عمومی توسعه پیدا کردند، این سازه ها از دو بخش کلی تشکیل میشدند، مخزن آب انبار و راه دسترسی آن که به وسیله یک شیر آب به هم متصل هستند. بخش دسترسی به آب عرصه هنرنمایی معماران بوده و سردر آب انبار معمولا شامل کتیبه، کاشی و کاری، مقرنس و دیگر تزئیناتی است که نشان از تبحر معمار و سخاوت بانی آن دارد. بخش مخزنی آب انبار اما در انواع آب انبار متفاوت است و گاهی به صورت گنبدی، گاهی تخت، گاهی همراه با بادگیرهای مجزا و گاهی بدون بادگیر مجزا بوده اند.
آب انبار یکی از بناهای زادبومی ایران است و یکی از شاخص ترین بناهای محله های سنتی ایران بوده است. و معمولا از لحاظ معماری شاخص ترین بخش محله آن انبار آن به حساب آورده میشد. در قزوین هم که شهری محله محور بوده است متناسب با جمعیت آن محله آب انبارهای عمومی با ظرفیت ذخیره سازی بین 3800 تا 500 متر مکعبی بنا میکردند که شاخصترین آنها را میتوان آب انبار سردار بزرگ و سردار کوچک، آب انبار مسجد جامع و آب انبار حاج کاظم اشاره کرد. اکثر این آب انبارها در سالهای اخیر به کمک سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی قزوین مرمت و برای بازدید عموم باز است.
آب انبارهای ایرانی نه بزرگترین نمونه های جهان به شمار میروند و نه اولین آنها، آب انبار در ایران بخشی از سیستم منحصر به فرد مدیریت آب است که به دلیل حرمتی که برای آب قائل بودهاند در مصرف و پاکیزگی آن توجه ویژهای داشتند. تفاوت سیستم مدیریت آب ایرانی با نمونههای دیگر آن در تاریخ باستان این است که مدل ایرانی آن هنوز هم قابل استفاده و کارآمد است. و اگر به درستی از آن استفاده شود هنوز هم میتواند آب گوارا را از دشت های اطراف به شهر منتقل کند و چند ماه در خود ذخیره کند. اگر علاقه مند باشید میتوانید درمورد سیستم مدیریت آب ایرانی بیشتر مطالعه کنید. راز گوارایی آب در آب انبار این است که از ترفندهای فیزیکی و شیمیایی به طور همزمان برای بهبود کیفیت آب استفاده میکردند. در زیر به بخشی از آنها اشاره میکنیم.
زمانی که آبگیری انجام و مخزن آبانبار به میزان لازم و دلخواه از آب انباشته و پر میگردید، مقداری نمک طعام برای بهبود بو و طعم آب و مقدار کمی آهک برای گند زدایی نیز به آب میافزودند.
نظر به این که هوای داخل مخزن به لحاظ گودافتادگی از سطح زمین و همچنین ضخامت بدنه و نوع سقف بستهای که دارد (به سبب نبود منفذ و نور تاریک است) و از سوی دیگر وجود بادگیرها و به طور کلی نوع معماری خاص، بسیار خنک است.
گردش هوا و جداره های موج دار آب انبار باعث میشد تا آب از حالت سکون خارج و مانع از گندیدن آن شود.
از این رو مخازن آبانبارها محیط مناسبی برای ذخیرهسازی آب است و سه عامل فساد شامل: هوا، نور و گرما از مخازن دور بوده و آب مدتها سالم در مخازن باقی میماند.