مطالعه در تاریخ فرش ایران، نیاز به دانش، صبر و عشق دارد. با نگاه جزئی و دقیق به تاریخ هنر قالی‌بافی در ایران، متوجه این مسئله خواهیم شد که قالی‌های بافته‌شده در سده‌های سیزده و چهارده هجری شمسی، یعنی فرش در دوره قاجار و پهلوی ، شکلی کاملاً متفاوت از این هنر را ارائه کرده‌اند.
ما در گروه ایران تراول باافتخار به بررسی هنر فرش در دوره قاجار و پهلوی پرداخته‌ایم تا به همگان نشان دهیم که درست می‌گویند « هنر نزد ایرانیان است و بس»
تغییرات در الگوهای طبقاتی ایجادشده در ایران دوره قاجار، شکل‌گیری طبقه شهرنشین، ارتباط گسترده و عمیق با کشورهای اروپایی و ظهور صنایع عکاسی و چاپ موجب گشته است تا فرش در دوره قاجار و پهلوی دچار تحول عمیق گردد. تحولی که در قالی‌بافی راه پیدا کرد، بافت قالی‌های تصویری بود که تصویرهای مختلف را به نمایش می‌گذاشت.
در این دوره پس از پدید آمدن آرامش در زمان پادشاهی فتحعلی شاه و ناصرالدین‌شاه، زمینه تولید و ترویج فرش در دوره قاجار و پهلوی فراهم گردید. در اواسط قرن سیزدهم، شرکت‌های خارجی با ابراز علاقه به تولید هرچه بیشتر فرش‌های دستبافت ایرانی، به سرمایه‌گذاری در این زمینه روی آوردند.
جلب‌توجه اروپاییان موجب گشت تا کشورهای دیگر نیز به فکر گسترش این هنر افتاده و رقیب ایران در عرصه جهانی جهت ارائه فرش دستبافت گردند. ازجمله این رقبا، هند، ترکیه و چین بودند.
قالی‌های دوران قاجار | تأثیرپذیر از اروپا
دوران قاجار، دوره‌ای پرفرازونشیب، با خوشی‌ها و ناخوشی‌های فراوان، با پادشاهان لایق و نالایق برای اداره کشور پهناور ایران بود که قضایای زیادی را در دل خود جای‌داده است.
این دوره، عصر روابط با غرب و تأثیرپذیری اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و فکری از اروپا است. این تأثیرپذیری درزمینه فرش نیز راه پیداکرده، به‌طوری‌که در ابعاد، نقوش و شیوه بافت فرش‌های دوران قاجار تحولی عظیم پدید آمد.
این تحولات عظیم موج استقبال غربیان ازجمله اروپاییان و آمریکاییان را در پی داشت. ایجاد نمایشگاه‌های بین‌المللی، صادرات فرش‌های دستباف ایرانی و به نمایش گذاشتن این هنر اصیل موجب گردید تا فرش دستبافت ایرانی، برای همگان نام‌آشنا گردد. یکی از مهم‌ترین تغییرات به وجود آمده در فرش‌های بافته‌شده در این دوره، بافت قالی‌های تصویری است.
قالی‌های تصویری
در تعریف قالی‌های تصویری می‌توان گفت: قالی‌هایی که به‌جای پرداختن به نقوش رایج انتزاعی و تجریدی هنر فرش ایران، به تصاویر پرداخته‌اند و به‌ویژه تصویر انسان را موضوع کار خویش قرار داده‌اند.
قالی‌های تصویری دوران قاجار را می‌توان در چهار گروه اصلی تقسیم‌بندی کرد.
- قالی‌های تصویری با موضوع ادبیات غنائی ازجمله داستان لیلی و مجنون، بهرام گور، خسرو و شیرین و غیره.
- قالی‌های تصویری با موضوع حماسی ازجمله داستان‌های شاهنامه، سیاوش، رستم و سهراب، هفت‌خوان رستم و غیره.
- قالی‌های تصویری با موضوع شخصیت‌های اساطیری ازجمله جمشید، هوشنگ شاه، نادرشاه و غیره.
- قالی‌های تصویری با موضوع شخصیت‌های دینی و مذهبی ازجمله تمثال امامان، نورعلی‌شان و غیره.
موارد ذکرشده تنها بخشی از تصاویر بافته‌شده در فرش‌های دستبافت دوره قاجار می‌باشد و برخی فرش‌ها با تصاویر غربیان حاضر در ایران، چهره مشاهیر، تصویر خیرین و بزرگان و افراد مشهور نیز وجود دارد.
تغییر از سبک بافت گل و بوته‌ها و بته‌جقه‌های اصیل ایرانی به بافت چهره افراد و یا تصاویر شاهنامه و ادبیات غنائی موجب تحول در سبک فرش‌های ایران باستان گردیده است و افق‌های روشنی را بر روی صنعت فرش‌بافی ایران بازکرده است.
قالی‌های تصویری، گروه نسبتاً بزرگی از قالی‌های دوره قاجار را تشکیل می‌دهند که می‌توان تعداد قابل‌توجهی از آن را در موزه فرش ایران یافت. کرمان، کاشان و تبریز از مهم‌ترین مراکز بافت قالی در دوران قاجاریه به شمار می‌آمدند. مضامین پادشاهی، اروپایی و باستانی اغلب در کرمان و مضامین مذهبی و ادبی نیز در کاشان و تبریز بافته می‌شدند.
فرش در دوران پهلوی
تولید فرش در دوران پهلوی در خانه‌های روستایی و شهری ادامه پیدا کرد. از مهم‌ترین رویداد در این دوره، تأسیس شرکت فرش بود که موجب رونق صنعت فرش و افزایش صادرات نیز گردید. در این دوره ازنظر هنری، تغییری زیادی در بافت فرش‌ها به وجود نیامد اما ازلحاظ افزایش صادرات و معرفی فرش‌های اصیل ایرانی به جهانیان، درهایی بازگردید.
در این دوران هرکس بر اساس یادگیری این هنر از اجداد خود، به فرش‌بافی روی آورده بود و یکی از دلایل نامرغوب شدن فرش و کم‌رنگ شدن اصالت آن، همین مسئله می‌باشد.
تولید فرش در قرن چهاردهم از دیدگاه اشتغال‌زایی و تقاضای بازارهای جهانی هدف، موردتوجه بوده است به‌طوری‌که پس از صنعت تولید و پالایش نفت، جزء مهم‌ترین صنعایع ایران به شمار می‌رود.
رونق پس از جنگ جهانی اول
صنعت فرش در دوران پهلوی، پس از جنگ جهانی اول رونق گرفته و صادرات در این زمان افزایش پیدا کرد اما پس از سقوط ارزش سهام به دلیل بحران بزرگ امریکا در سال 1929، سیر نزولی داشت.
در این دوره، شهرهایی همچون کرمان که در درجه دوم از اهمیت قرار داشت، به شهری صاحب‌نام در عرصه فرش‌بافی تبدیل شد. در سال 1329 هجری قمری، حدود 10000 نفر در کرمان مشغول فرش‌بافی بوده که باعث دو برابر شدن محصولات کرمان و صادرات آن به نقاط دور و نزدیک می‌گردید. حدود 90 درصد از فرش‌های بافته‌شده در کرمان به آمریکا صادر می‌شد.
اقدام مهم رضاشاه جهت ایرانی کردن مؤسسات غربی موجب کوتاه شدن دست غربیان از شرکت‌های فرش‌بافی ایرانی شد و شرکت سهامی فرش ایران نیز به ایرانیان واگذار گردید. این عمل موجب صادرت انحصاری فرش و درنتیجه افزایش کیفیت محصول و افزایش علاقه‌مندان به فرش دوره پهلوی گردید.
خلاصه مطلب
فرش در دوران قاجار و پهلوی، ازجمله قالی‌های هستند که بسیار کم در مورد آن‌ها صحبت شده است؛ اما تحقیقات صورت گرفته نشان می‌دهد که در این دوره، تغییر نقوش به‌کاررفته در فرش‌ها موجب گردیده است تا سبک جدیدی از قالی‌بافی به همگان معرفی گردد.
آشنایی با صنایع جدید وارداتی ازجمله عکاسی و صنعت چاپ از دلایل بروز این تغییرات در حوزه فرش است. بافت فرش‌های تصویری با مضامین غنائی، حماسی، مذهبی و همچنین بافت چهره مشاهیر موجب گشته است تا مشتریان جدیدی برای فرش در دوره قاجار و پهلوی پیدا شود.
در دوره پهلوی، تغییری در هنر قالی‌بافی پدید نیامد اما افزایش میزان صادرات فرش به امریکا و همچنین واگذار شدن شرکت سهامی فرش به ایرانیان موجب گردید تا غربیان تنها به‌صورت مشتری صرف درآمده و نتوانند به‌صورت کارفرما در این حوزه فعالیت داشته باشند که یکی از اقدامات مهم در دوره پهلوی بوده است؛ زیرا غربیان با سوءاستفاده از این منصب به خود حق دخالت در طرح و نقش فرش داده و باعث از بین رفتن اصالت فرش می‌گردیدند.
ما در گروه ایران تراول با بررسی هنرهای اصیل ایرانی مثل فرش در دوره قاجار و پهلوی ، به شما نشان خواهیم داد که در پس فرش در دوره قاجار و پهلوی ، هنری چند هزارساله آرمیده است.
