اهمیت قصه‌­ها به عنوان میراث فرهنگی ناملموس استان سمنان

امروز تقریباَ همه‌ی ما در قشرهای مختلف فرهنگی و اجتماعی با اهمیت مقوله‌ی گردشگری آشنایی داریم و حداقل شنیده‌ایم و در کتاب‌ها خواند‌ه­ایم که گردشگری چه منافعی را برای مردم کشورها ایجاد می‌کند. تا به حال شعارهای فراوانی هم داده‌ایم و عزممان را هم جزم کرده‌­ایم! که قله‌های گردشگری را هم فتح کنیم، ولی خوب می‌دانیم که هنوز اول راهیم و باید ساز و کارهای مختلف فراهم و هموار شود تا بتوانیم در مسیر پر‌رونق گردشگری گام برداریم.

گردشگر و تعریف گردشگری

برای اینکه بتوانیم در بحث گردشگری به موفقیت برسیم ابتدا باید مفهوم گردشگر و گردشگری را خوب بشناسیم و لازمه‌ی این دانستن، موشکافی و تبیین درست تعریف گردشگر و گردشگری است. ما باید بدانیم وقتی از گردشگری حرف می‌زنیم دقیقا درباره­‌ی چه مفهومی حرف می‌زنیم؟ در این مقال جای بحث طولانی درباره‌­ی این مفاهیم نداریم و خیلی سریع می‌خواهیم به اصل مطلب خودمان برسیم ولی ناگزیر باید به انواع گردشگری اشاره‌­ای داشته باشیم تا بتوانیم بحث را باز کنیم و حرفمان را مطرح.

شاید بسیاری از مردم تصورشان از گردشگری، میراث فرهنگی و بناهای تاریخی، طبیعی و تفریحی باشد. تصور بی‌­راهی هم نیست، همان اندازه که تخت جمشید برای گردشگر اهمیت دارد و هزینه می‌کند و کیلومترها راه را طی می‌کند برای دیدن این بنای باشکوه تاریخی، دریا و جنگل‌های مازندران نیز اهمیت دارد و گردشگر تمام دشواری‌های یک تعطیلات آخر هفته را به جان می‌خرد و ساعت­‌ها در ترافیک می‌ماند برای دیدار لحظه‌ی غروب آفتاب در کنار سواحل دریای خزر.

ولی خب گردشگری همه این نیست و انواع دیگری هم دارد، انواعی که نه بنای تاریخی است، نه طبیعی و نه جاذبه‌های پرهیجانی مثل زیپ­لاین و جت اسکی؛ میراث فرهنگی ناملموس که بحث اصلی ما در این یادداشت مختصر است؛ یکی از جاذبه‌های بزرگ گردشگری است که نباید از آن غافل باشیم.

گردشگری و میراث فرهنگی ناملموس

حالا میراث فرهنگی ناملموس چیست؟ حتما همه‌ی شما چیزهایی درباره‌ی آن شنیده‌اید، آن بخش از میراث فرهنگی که بنا و مکان نیست و نمی‌شود آن را دید و لمس کرد ولی هست و بسیار مهم و ارزشمند نیز؛ مثل چه چیزی؟ مثل زبان، گویش، آداب و رسوم و چیزهایی دیگر از این دست. یکی از اهداف گردشگر از سفر، درک تجربه‌های تازه‌­ی زیستی است؛ تجربه‌هایی که در دیار خودش نصیبش نمی‌شود و نمی‌­تواند به آنها دست پیدا کند و سختی راه را به جان می‌خرد و به نقاط دور سفر می‌کند تا بتواند به این تجربه­های متفاوت زیستی نزدیک شود.

سمنان و صنعت گردشگری

کم کم می‌­خواهیم به بحث اصلی خودمان در محدوده‌ی جغرافیایی استان سمنان وارد شویم. این روزها و سال­ها در شهرها و استان‌های مختلف ایران حرکت بزرگی در مرمت و احیای خانه‌­های تاریخی شکل گرفته است؛ شهرهایی مثل کاشان، یزد، اصفهان و … در این حوزه قد‌م­های بلندی را برداشته­‌اند و توانسته‌­اند گردشگر زیادی را جذب شهرهایشان کنند و از همین طریق نیز  باعث رونق فراوان کسب و کارهای مرتبط و غیرمرتبط در شهرهایشان شده‌اند. استان سمنان نیز چندی است که در این مسیر وارد شده و منصفانه باید بگوییم کارهای درخوری هم انجام گرفته است ولی هنوز آنچنان که باید و شاید گردشگری در این استان موفق و درآمدزا نبوده است.

الگوی گردشگری استان سمنان

اما چرا؟ ضعف ما در استان تاریخی و بزرگ سمنان چیست؟ با این همه بنای تاریخی و طبیعی و جاذبه‌های فرهنگی چرا نباید گردشگری پررونقی را در این استان شاهد باشیم؟ به نظر می‌رسد که باید به الگویی اختصاصی برای جذب گردشکر در استانمان برسیم، الگویی که نه شبیه کاشان باشد و نه شبیه یزد، ما باید به چیزهایی مسلط شویم که گردشگر در شهرهای دیگر تجربه نمی‌کند.

اگر بخواهیم موردی بحث را پیش ببریم باید به این موضوع اشاره کنیم که به عنوان نمونه خانه‌های تاریخی شهر سمنان که بسیار هم زیبا و ارزشمند هستند هیچ‌وقت به جایگاهی که خانه‌های تاریخی شهری مثل کاشان دارد، نمی­‌رسد، اینجا مقصودمان تنها معماری این خانه‌­ها است. حالا باید چه کاری انجام بدهیم که مثلا گردشگر برای دیدن خانه‌ی تاریخی کلانتر به سمنان بیاید؟ آنچنان که برای دیدن خانه‌ی تاریخی عباسیان به کاشان می­رود. خانه‌ی تاریخی کلانتر را مثال می‌زنیم چون دارای اهمیت فراوانی است و دارای بادگیر منحصربه‌­فردی است که نمونه‌­ای از آن وجود ندارد ولی خب گردشگری که این همه بادگیر در شهرهای یزد و کرمان دیده دیگر بادگیر خانه‌ی کلانتر سمنان برایش اهمیتی دارد؟

درست همین جا است که باید اشاره کنیم قصه‌ها چه تاثیری در صنعت گردشگری و جذب گردشگر دارند به خصوص در رقابت­ها. این درست است که شاید نمونه­‌هایی حتی بهتر از خانه­‌ی کلانتر در شهرهای دیگر وجود داشته باشد ولی خانه­‌ی کلانتر قصه‌­ای دارد که تنها و تنها مختص همین خانه است و به نوعی میراث فرهنگی ناملموس به حساب می­آید. وظیفه‌ی ما معرفی و انتشار همین قصه­‌هاست، قصه‌­هایی که شاید برایشان سند تاریخی نداشته باشیم ولی به صورت سینه به سینه و شفاهی برایمان به یادگار مانده است. اینجا همان جایی است که می‌توانیم گردشگر را دعوت کنیم تا حس و حال تازه‌ای را تجربه کند.

اهمیت قصه­‌ها در گردشگری سمنان با تاکید بر ماجرای سی­سر

حالا بیایید تمرکزمان را بگذاریم روی شهر سمنان و بعضی از قصه‌­هایش را مرور کنیم، این قصه‌­ها شاید برای ما تکراری شده باشد ولی حتم داشته باشید برای مخاطب بیرونی و در اینجا مقصودمان گردشگر است، اهمیت دارد و برایش جذاب خواهد بود. 

ما در این شهر ماجرای سی‌­سر و چهل­‌تن را داریم، ماجرایی که یک قصه‌­ی تمام عیار است که همه‌ی ارکان اصلی یک قصه‌ی پرکشش را  دارد، قصه‌­ای که شاید برایش سند معتبر تاریخی نداشته باشیم ولی از بزرگ­ترهایمان برایمان به یادگار مانده و چفت و بست کاملی دارد.

این قصه فقط در اینجا یعنی در سمنان هست و نمودهای بیرونی متعددی هم دارد از بقعه‌­ای معروف به سی­‌سر در میدان شهید بهشتی، چهل‌­تن در درجزین، ناسار یا همان 9 سر در تکیه‌ای به همین نام در بازار سمنان. قصه‌­ای که با اعتقادات مذهبی این مردم همخوانی کاملی دارد و می­تواند به راحتی نقل و برای گردشگر هم روایت شود.

ولی همین قصه را نسل جدید و کودکان و نوجوانان سمنانی می­دانند؟ برای معرفی‌اش به همشهری‌های خودمان چه کاری انجام داده‌­ایم؟ پاسخ مشخص است؛ هیچ! در صورتی که می‌شود در تکیه‌­ی ناسار، در بقعه‌ی سی‌سر تابلوهایی نصب شود و این قصه درج شود، آنچنان که در شهرهای پرگردشگر دنیا برای قصه­هایشان احترام قائلند و با تابلوها و المان‌هایی قصه­‌ها را به مردم خودشان و البته گردشگرها معرفی می‌کنند.

قصه‌­ی پیر نجم­الدین و پیرعلمدار سمنان

ما در این شهر، قصه‌ی باشکوه پیرنجم­الدین و پیرعلمدار را داریم به عنوان کسانی که تا پای جان در مقابل حمله‌ی مغول ایستادند و آخرین تیرهایشان هم خشت‌های دروازه‌های سمنان بود. این روایت شجاعانه از مقاومت مردم سمنان در برابر حمله­‌ی وحشیانه‌ی یک اجنبی در اینجا مقصودمان قوم مغول است، آیا ارزش بازگو کردن ندارد؟ فکر می‌کنید برای گردشگر جذابیت نداشته باشد؟ ما برای این قصه و معرفی­اش چه کاری انجام داده­ایم؟ فکر می‌­کنید مردم ایران روایت شخم خوردن شهر نیشابور توسط مغول را بیشتر شنیده­اند یا مقاومت جانانه­‌ی مردم سمنان در مقابل این قوم ویرانگر را؟ هیچ جایی در شهرمان یادمانی برای این قصه­‌ها گذاشته­‌ایم؟ برای بچه‌­هایمان تعریف می‌کنیم؟ حالا فکر می‌کنید بقعه­‌ی پیرنجم­الدین و پیر علمدار از نظر معماری مثلا قابل مقایسه با بقعه­‌ی شیخ صفی در اردبیل است؟ ولی قصه‌ی این افراد و مقاومتشان فقط در سمنان هست و همتایی ندارد.

مقبره‌ی حکیم الهی سمنان

برای نمونه از چند نفر در شهر بپرسید حکیم الهی را چقدر می‌شناسند؟ می­دانند در کدام دوره‌­ی تاریخی در سمنان زندگی می‌کرده؟ قصه‌ی زندگی‌اش را می­دانند؟ مقبره‌ی حکیم الهی در سمنان قابل مقایسه با مقبره­های معروف شهرهای دیگر است؟ یعنی گردشگر بیاید اینجا چه چیزی را ببیند؟ از مقبره‌ی حکیم الهی؟ یک سنگ قبر و چند درخت؟ ولی قصه‌های زندگی حکیم الهی و کارهای بزرگی که برای سمنان انجام داده مختص همینجا است و می‌­تواند برای گردشگر جذابیت داشته باشد.

قصه‌ها به عنوان میراث فرهنگی ناملموس

و البته مثال­های متعدد دیگر که مجالی برای پرداختن به آنها نیست. قصه‌ها با تاکید بر این نکته که شاید از نظر تاریخی سند محکمی برای آنها نداشته باشیم میراث فرهنگی ناملموس ما است که باید به آن­ها بپردازیم، باید قدرش را بدانیم و در شهر به صورت ملموس نشان‌هایی از این قصه‌ها را قرار بدهیم. مثلا جایی که روس‌ها در سال‌های اشغال و در زمان جنگ جهانی دوم در سمنان مستقر شده‌­اند باید با نشانه­های مشخص شود، باید قصه‌­های این اشغال را برای کودکانمان تعریف کنیم. گردشگر قطعا برایش اهمیت دارد که خانه­ای که روس­ها در مدت حضور در سمنان در آنجا مستقر بوده‌­اند را ببیند و قصه­‌هایش را بشنود، حالا مستند نیست؟ نباشد! قصه که هست و همه­ی قصه‌ها هم عبرت‌آموز و ترسیم‌کننده‌ی راه آینده.