شاید وقتی عکس‌های مسجد آقا بزرگ را ببینید زیاد رغبت نکنید که برای بازدیدش بروید. اما فراموش نکنید مسجد آقا بزرگ کاشان هم می‌تواند همپای دیگر خانه‌های تاریخی این شهر باشد. شاخصه‌ای که شاید قلقلکتان دهد که این مسجد را ببینید این است که این مسجد تنها مسجد پنج طبقه‌ی جهان است.
تاریخچه
حاج محمدتقی خانبان حاکم وقت و خیری بود که در زمان محمدشاه قاجار و ناصرالدین شاه زندگی می‌کرد. او دختر خود را به عقد یکی از علمای شهر به نام ملا مهدی نراقی معروف به آقا بزرگ درآورد و طبق درخواست او از شاه در سال ۱۲۲۱ تصمیم گرفت جایی را بسازد که هم کاربری مسجد داشته باشد و هم مدرسه‌ی روحانیت. این تصمیم عملی شد و نهایتاً هشت سال بعد این محل آماده شد. دلیل نامگذاری مسجد هم انتساب آن به آقا بزرگ است.
برخی معتقدند که مسجد بر روی بقایای خانقاه، مسجد، مقبره و مدرسه‌ی خواجه تاج الدین و مسجدی دیگر که هر دو در زلزله از بین رفته‌اند ساخته شده و مربوط به دورانی قبل از قاجار است.
در طول زمان قسمت‌هایی از این مسجد به دلایلی مانند ساخت ساختمان‌های مجاور، وجود موریانه و … از بین رفت. و بعدها قسمت‌هایی هم به آن افزوده شد و از آن کم شد.
معماری
مسجد آقا بزرگ کاشان زمانی ساخته شد که نخستین نشانه‌های تأثیر معماری غربی در معماری ایران مشاهده می‌شود. در سازه هایی همچون کاخ عالی قاپوی اصفهان و کاخ گلستان تهران نیز الهام از معماری غربی به چشم می خورد. ولی در این مسجد نه از معماری سنتی استفاده شده و نه از عناصر غربی. بلکه بر اساس اصول معماری ایرانی ساخته شده و درعین حال تفاوت‌ها و نوآوری‌هایی نیز در آن دیده می شود. کارهایی مانند استفاده از اختلاف سطح، ایجاد طبقات، بازی با حجم‌ها و تزئینات خاص.
استاد شعبانعلی پشت مشهدی معمار این بنا و استاد محمد باقر قمصری نقاش آن است. کتیبه‌های مسجد توسط اساتید برجسته‌ی خوشنویس کاشان از جمله محمد ابراهیم (جد خاندان معارفی)، محمد حسین (جد خاندان ادیب) و سید صادق کاشانی نگاشته شده.
نکات معماری
- زمین در نظر گرفته شده برای ساخت این مسجد به اندازه‌ای نبود که بتوان هم از آن کارکرد مسجد گرفت و هم مدرسه و ملزوماتش. پس این شد که کاری بی‌سابقه انجام شد؛ آن هم زیاد کردن ارتقاع بود، برای جبران سطح کم.
- از دیگر ابتکارات معماران این بنا استفاده از سرداب به عنوان مدرس (محل تحصیل) داست.
- باز بودن مسجد از چهار طرف یکی از بارزترین سرپیچی‌ها از سنت‌های موجود در مسجد سازی است. که البته اشکالاتی نیز دارد. مهم‌ترین مشکل، مکان قرارگیری قبله و جهت آن است که تا حدی از آن سرپیچی شده است.
- سردر، بخشی غیر متعارف در مساجد یا مدارس است؛ این سردر باعث ایجاد سه ارتفاع متفاوت شده و رواق‌های شرقی و غربی و در نهایت گنبدخانه‌ی مسجد با ارتفاعی بسیار بیشتر از حد انتظار ساخته شده‌اند.
تزئینات
در این مسجد از تزئیناتی استفاده شده است. ولی تزئینات آن را نمی‌توان با مساجدی مانند مسجد شیخ لطف الله اصفهان یا نصیرالملک شیراز مقایسه کرد. زیرا که به دلیل درونگرا بودن آثار شهر کاشان و همچنین خلاق بودن سازندگان آن از تزئینات زیاد، به خصوص در بخش‌های بیرونی پرهیز شده است. و نمای مسجد و حتی گنبد آن تنها آجرکاری شده است. و این خود احساس آرامش و تواضع به بازدیدکنندگان می‌دهد. تزئینات این مسجد به طور کلی از دسته‌های زیر هستند.
- کاشی کاری
- آجرکاری
- کتیبه‌های گچی و کاشی
- مقرنس کاری
- رسمیبندی
- یزدیبندی
- کارهای چوبی (کنده‌کاری، گره‌چینی و …)
- خطاطی ثلث و نستعلیق
- نقاشی
تزئینات کاربردی
گودال باغچه: باغچال یا گودال باغچه وسط حیاط مرکزی ساخته می‌شده و یک طبقه در زمین بوده است. این گودال برای شهرهای خشک و کویری کاربردهای زیر را داشته است:
خاک برداشت شده از زمین در تهیه‌ی خشت مورد نیاز به کار می‌رفته.
امکان دسترسی به آب قنات را هم فراهم می‌کرده.
به کارگیری گودال باغچه در افزایش مقاومت بنا در برابر.
بادگیر: برای جریان پیدا کردن هوا و خنک شدن مکان از بادگیر استفاده می‌کردند.
فیلم
در این مسجد چند فیلم و مجموعه‌ی تلویزیونی و سینمایی ساخته شده. مانند: طوقی، عیاران و ملاصدرا
آنچه باید دید
ورودی
جلوی در ورودی دو سکوی پیرنشین وچود دارد. دلیل وجود آن استراحت عابران و دلیل نامگذاری‌اش استفاده‌ی پیران از آن است.
سردر
در بالای در مسجد آقا بزرگ کتیبه‌ای به چشم می خورد که قصیده‌‌ای را می‌توان دید و بالای آن یک کتیبه است که در آن به معافیت یا تخفیف مالیات بعضی سازندگان بنا یا عالمان شهر اشاره شده. این سر در دو طبقه است و گفته می‌شود در آن ۳۲ هنر به کار رفته است.
در ورودی
در ورودی اصلی مسجد، دری کنده‌کاری شده و با گره‌چینی است که در آن تعدادی (که گویا ۶۶۶۶ عدد، به تعداد آیات قرآن است) گل میخ وجود دارد. دلیل وجود گل میخ‌ها اولاً کمک به استحکام آن است و دوماً زنگ‌زدگی آن در چوب باعث دوری موریانه می‌شده. بر روی دو دستگیره‌ی در دو بیت شعر از سعدی نوشته شده است:
زیباتر از تو در نظرم هیچ منظری
کس درنیامدست به این خوبی از دری
اول منم که در همه عالم نیامده‌ست
دیگر نیاورده چو تو فرزند مادری
جلوخان
در بالای سردر چهار اتاق یا به اصطلاح بالاخانه دیده می شود. این اتاق‌ها از یک طرف چشم انداز زیبایی به مسجد دادند و از طرف دیگر ارتباطی تصویری با خارج از بنا برقرار می‌کنند. از داخل بنای سردر نمی توان به این قسمت دسترسی پیدا کرد و پله‌های پشت بام تنها راه رسیدن به این فضا هستند.
طبقات
از سمت سردر که در جبهه‌ی شمالی مسجد آقا بزرگ است، سازه چهار طبقه دیده می‌شود؛ دو طبقه متعلق به سردر و طبقه‌ی زیرین به صورت دو نیم طبقه است. نیم طبقه‌ی بالا، مسجد یا شبستان زمستانی است و نیم طبقه‌ی پایینی نیز در تابستان به عنوان مدرسه استفاده می‌شود.
حیاط‌ها
مسجد آقا بزرگ یا مدرسه سه حیاط دارد که توضیحی درباره‌ی آن سه آورده‌ایم:
حیاط گودال باغچه
حیاط طبقه‌ی پایینی که همطراز با حوض و باغچه‌ها است حیاط گودال باغچه محسوب می‌شود و به مدرسه اختصاص داشته است. در سه طرف این حیاط دوازده حجره با راهروهای جداگانه دیده می‌شود.
حیاط همکف یا بالایی
سطح حیاط همکف همطراز معابر مجاور مسجد است و در چهار گوشه‌ی آن پله‌هایی برای دسترسی به طبقه‌ی پایین و حجره‌های طلاب وجود دارد. این حیاط، بام مدرس و حجره‌ها به شمار می‌رود و شبیه مهتابی است.
حیاط برف انداز
به جز حیاط مرکزی، در قسمت انتهایی بنا و در پشت گنبدخانه حیاطی دیگر نیز دیده می شود که همانطور که از نامش پیداست برای تخلیه‌ی برف‌های گنبد تعبیه شده است. در وسط این حیاط چاهی قرار دارد تا برف های آب شده از طریق آن تخلیه شوند.
در آن زمان زنجیری به نوک گنبد متصل بوده که با گردش آن، برف نشسته بر روی گنبد تراشیده می شده و به حیاط برف انداز می ریخته است.
زیر حیاط برف انداز چاهی وجود دارد که بین مردم کاشان به چاه امام زمان مشهور است. مردم در کنار این چاه نماز می خوانند و عریضه داخل آن می اندازند تا حاجاتشان برآورده شود.
دیدن کنید از:
- هشتی
- دالان
- مهتابی
- شبستان‌ها
- گنبدخانه
- مقصوره
- مدرسه
- کتیبه‌ها
- آرامگاه خاندان نراقی
بازدید از مسجد آقا بزرگ
نشانی: کاشان، خیابان فاضل نراقی
بهای بلیط: رایگان
زمان بازدید: از ساعت ۹ صبح تا پیش از اذان مغرب
در اطراف این بنا می‌توانید مکان‌های زیر را ببینید:
( از فاصله‌ی پنجاه متری تا یک کیلومتری)
حمام سلطان امیراحمد
خانه‌ی تاریخی بروجردی‌ها
خانه‌ی تاریخی عباسیان
بقعه‌ی خواجه تاج الدین
بارگاه مقدس عبدالله بن موسی بن جعفر
Agha Bozorg Mosque in The evening – Kāshān
