روستای خرانق که در ۸۵ کیلومتری یزد و شهرستان اردکان است، در میان گردشگران اروپایی شهرت بسیار زیادی دارد. اما در میان گردشگران ایرانی تقریباً ناشناخته است. اما اگر به بافت تاریخی کهن علاقه دارید می‌توانید نمونه‌ای بسیار اصیل و جامع آن را در روستای خرانق ببینید. این روستا بخش‌های دیدنی فراوانی دارد که مهم‌ترین آن قلعه‌ی خرانق است.
درباره‌ی روستای خرانق
نام روستای ۴۵۰۰ ساله‌ی خراتق نخستین بار در میان گزارشات یکی از هیربدان زرتشتی در سال ۲۴ هجری شمسی مصادف با دوازدهمین سال سلطنت یزدگرد ساسانی آمده است. در این گزارش از روستا به عنوان یکی از توقفگاه‌های بین راهی برای تجار و مسافران نام برده شده است.
نام این روستا خرانق یا خورانق به معنای محل برآمدن خور یا زادگاه خورشید است. این نام تغییر یافته‌ی «هورنه»(پارسی کهن یا میانه) است که همانند دیگر نام‌های پارسی دچار تغییرات عربی شده.
روستای خرانق که به دو بخش قدیم و جدید تقسیم شده، حدود سی سال پیش در بخش قدیم تقریباً از سکنه خالی شده و مردم این روستا در حال حاضر در بخش جدید زندگی می‌کنند.
در ادامه بخش‌های مختلف آن را معرفی می‌کنیم.
قلعه خرانق
قلعه خرانق مربوط به دوران پیش از اسلام و حدود ۱۸۰۰ سال پیش است و در زمان ساسانیان برج و بارویی به آن افزوده شد. وسعت این قلعه ۱/۱ هکتار است و از بزرگ‌ترین قلعه‌های مسکونی یزد به شمار می‌رفته. این قلعه در قرن چهارم هجری دومین منزلگاه کاروانیان مسیر یزد به خراسان بوده است.
ساخت این قلعه بسیار شگفت‌انگیز و جالب است؛ دالان‌های پیچ در پیچی که برای حفظ امنیت قلعه ساخته شده، از قسمت‌های جالب توجه این قلعه است. وجود این مسیرها به نوعی تله‌ای برای غافلگیری متجاوزان بوده است. به این صورت که اهالی برای مقابله با دزدان آنها را به این کوچه می‌کشاندند و سپس به آنها حمله می‌کردند. نام یکی از این کوچه‌ها «کوچه‌ی گرگ» بوده است.
گفته می‌شود دیگر راه حفظ امنیت این قلعه حفر خندقی دور قلعه بوده است و همینطور وجود شش برج نگهبانی و چهار دروازه به نام‌های دروازه بالا، پایین، رضا خان سرداری و خالو هم در اطراف آن.
در این قلعه هشتاد خانه هست که بیشتر آنها دو طبقه یا سه طبقه هستند. از طبقه زیرین خانه‌ها برای نگهداری احشام و طیور استفاده می‌شده. بخش پایینی که در برخی موارد هم سطح معبر بیرونی است، در یا پنجره ای به بیرون قلعه ندارد و خانه را از نفوذ راهزنان حفظ می‌کند. ارتباط با خانه‌ها تنها از طریق معابر درون قلعه ممکن است. و جز چند خانه بقیه‌ی خانه‌ها بدون حیاط هستند.
ساخت دیوارهای خشتی و گلی و سقف گنبدی و گهواره‌ای از تیرهایی از جنس حصیرهای الیافی، چوب و پوشال هنر دست سازندگان را به تصویر می‌کشند. مخلوط خاک و آهک برای مسطح کردن کف اتاق ها، ملات کاهگل برای روکاری سطوح بیرونی ساختمان ها و گچ برای تزیین دیوار اتاق ها، تالارها و ایوان ها به کار رفته است.
مسجد جامع و حسینیه خرانق
هرچند که قدمت این روستا به پیش از اسلام برمی‌گردد و اهالی آن زردشتی بوده‌اند، اما در قرن هشتم تا دهم هجری قمری مسجدی (از خشت و گل و آجر) در مرکز قلعه خرانق ساخته می‌شود. قدمت حسینیه از مسجد کمتر است و وجود شیب طبیعی زمین در این قسمت باعث شده تا حسینیه در سطحی پایین‌تر از مسجد قرار گیرد.
منارجنبان خرانق
منارجنبان بی شک شما را یاد اصفهان می‌اندازد. اما منارجنبان خرانق از منارجنبان اصفهان قدیمی‌تر است و قدمت بنای اولیه ی آن به دوران ساسانیان می‌رسد. این منار ارتفاع ۱۵ متر ارتفاع دارد و بر بام مسجد ساخته شده است. این منارجنبان سه طبقه و دو راه پله‌ی حلزونی برای رفت و برگشت دارد. و کاربرد آن دیده‌بانی و فانوس‌خانه بوده.
کاروانسرای خرانق
دیگر جای دیدنی رویتای خرانق کاروانسرای خرانق است. قدمت بنای اولیه‌ی این کاروانسرا مربوط به دوره ساسانی است. این کاروانسرا در گذر زمان فرسوده و تخریب شد و سپس به فرمان محمدولى میرزا (فرزند فتحعلى شاه) بازسازی و مرمت و به کاروانسراى شاهزاده تبدیل شد. این کاروانسرا دوباره بازسازی شد تا امروزه مسافران بتوانند در آن اقامت کنند.
این کاروانسرا یک طبقه است (به شیوه‌ی کاروانسراهای دشتی) و سبک ساخت بنای فعلی را سبک شاه عباسی می‌دانند. معماری این کاروانسرا به شکل حیاط مرکزی است و دورتادور حیاط اتاق‌ها و صفه‌هایی ساخته شده است.
چهار تیمچه (کاروانسرای کوچک) در آن وجود دارد که سه تای آنها دارای سقف و یکی بدون سقف است. یکی از نکات جالب این فضاها این است که اگر در وسط تیمچه پای خود را بر زمین بکوبید صدا تا چند لحظه در سقف گنبدی آن می‌پیچد. (چیزی مثل انعکاس در مسجد امام اصفهان)
پل خرانق
پل خرانق با دلیلی کاملاً متفاوت با کاربرد سایر پل‌ها ساخته شده است. دلیل ساخت این پل انتقال آب از یک ساحل به ساحل دیگر رودخانه ی دوکالی است! از دلایل احداث این پل این است که مظهر قنات خرانق در یک ساحل رودخانه و مزارع و باغات در ساحل دیگر قرار دارند و آب عنصری ضروری برای ادامه حیات روستا به شمار می رود.
این پل با نام پل آبراه نیز شناخته می شود و قدیمی‌ترین پل انتقال آب در استان یزد است. امروز دیگر آبی در رودخانه جریان نمی یابد اما این پل استوار ایستاده و به محلی برای گذر مردم تبدیل شده است.
مزار بابا خادم
مزار بابا خادم یکی از بناهای مذهبی در روستای خرانق است که محل دفن یکی از خادمین امام رضا (ع) است که در طی مسیر این امام بیمار شد و درگذشت و در میان کشتزارهاى خرانق به خاک سپرده شد. بر مزار وی، بنایى گنبدوار و ساده ساخته شده که در سال ۱۳۹۰ مورد بازسازی قرار گرفته است.
آبشار ساعتی
روستای خرانق با اینکه در شهری بیابانی است، خود روستایی کوهستانی است. از زیبایی‌های روستای خرانق آبشار ساعتی است.
دیگر مکان‌های دیدنی روستای خرانق
- بقعه مشهدک: این بقعه به این دلیل در پشت کاروانسرای خرانق بنا شده که آن را محل اقامت امام رضا (ع) حین سفر از مدینه تا مرو می‌دانند. بناى مشهدک که با عنوان قدمگاه نیز شهرت دارد.
- حمام خرانق: حمام تاریخی خرانق بنایی مربوط به دوره ی قاجار و در کاروانسرا است. آب حمام از آب قنات تأمین می‌شود.
- شترگلو: در کنار پل خرانق بقایایی از یک شترگلو یا سیفونی از جنس سنگ و ساروج دیده می شود. شترگلوها مجموعه ای از سازه های منحصر به فرد برای انتقال آب می باشند که در طی سالیان دراز در دوران های گذشته، وظیفه آب رسانی به اراضی کشاورزی را انجام می دادند
- بوکن ها: در حاشیه‌ی رودخانه و در نزدیکی پل تعدادی حفره‌ی عمیق هست. به این حفره ها دگ یا دق یا بوکن می گویند که به صورت دست کند ساخته شده اند. بوکن ها در مسیر کاروانسرای قدیمی قرار داشته‌اند و به عنوان سرپناه مورد استفاده‌ی مسافران و زائران قرار می‌گرفتند.
- مسجد بیت المقدس: مسجد دیگری در داخل قلعه قرار دارد که بنا بر گفته ی بومیان امام رضا (ع) در آن نماز خوانده است.
- آسیاب های آبی: دو آسیاب آبی قدیمی در روستا وجود دارد که یکی در داخل قلعه و یکی هم در بیرون قلعه دیده می شود. قدمت آنها به ۱۴۰ سال می رسد و از بناهای مهم روستا به شمار می روند.
- آب انبار: از دیگر دیدنی های خرانق آب انباری می باشد که به سبک آب انبارهای صحرایی تک بادگیر ساخته شده و نزولات جوی، آب آن را تأمین می‌کرده است.
- گورستان قدیم: محوطه‌ای به نام مزار قدیم در حاشیه جنوب غربی روستا قرار دارد که به دلیل ارزش تاریخی، توسعه‌ی روستا را در آن جهت با محدودیت‌هایی مواجه کرده است.
- قریه شمس آباد: خرابه هایی از یک روستای متروکه و قدیمی به نام شمس آباد در کنار روستای خرانق وجود دارد که بناهای سنگی و گچی قدیمی به سبک معماری ساسانی در آن به چشم می خورند. در این متروکه بر بالای یک تپه ، ویرانه هایی وجود دارند که احتمال می رود مربوط به بنای آتشکده ی معروف یزدان باشند.
- خرابه های کبرها: چهار دیواری‌هایی با سقف های ویران در حد فاصل روستای خرانق و قریه شمس آباد دیده می شوند که از آنها به عنوان خرابه کبرها یاد می‌شود.
سوغات خرانق
در سفر خود به خرانق می‌توانید از صنایع دستی زنان این روستا خرید کنید. یا از پسته‌ها و زردک‌های با کیفیت آن بخرید.
