خیام نه تنها یک شاعر و رباعی سرای معروف سده پنجم هجری قمری، بلکه یک ریاضی دان، فیلسوف و یک ستاره شناس برجسته است که آثار او در تمام جهان منتشر شده است.
زندگی
او در 28 اردیبهشت 428 در شهر نیشابور به دنیا آمد. و در میانسالی اصول فقه را نزد امام موفق نیشابوری یاد گرفت و بعد از آن به فلسفه، ریاضیات و نجوم پرداخت.
حدود سال ۴۴۹ (هجری قمری) تحت سرپرستی ابوطاهر، قاضی‌القضات سمرقند، کتابی به نام «رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله» درباره معادله‌های درجه سوم به زبان عربی نوشت. او این کتاب را پس از نگارش به نظام‌الملک طوسی تقدیم کرد.
حکیم عمر خیام نیشابوری توسط پادشاه جلال الدین ملک شاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک به اصفهان دعوت شد تا مسئولیت و سرپرستی رصدخانه ی اصفهان را بر عهده بگیرد. زمان اقامت ایشان در اصفهان هجده سال طول کشید. ولی پس از مرگ ملک شاه و کشته شدن نظام الملک وزیر دربار، خیام مورد بی مهری های زیادی قرار گرفت، به گونه ای که کمک مالی به رصدخانه زیج قطع شد. پس از سال 479 هجری قمری، خیام تصمیم گرفت اصفهان را ترک کند و به مرو که به عنوان پایتخت جدید سلجوقیان انتخاب شده بود برود.
مرگ خیام را بین سالهای 517 تا 520 هجری قمری و در شهر نیشابور میدانند. و آرامگاه او هم‌اکنون در شهر نیشابور، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق نیز هست قرار گرفته.
آثار
رباعیات خیام، شناخته شده ترین اثر اوست و به زبان های زنده دنیا ترجمه شده است. رباعیات خیام به چند دسته تقسیم می شود: راز آفرینش، از ازل نوشته، درد زندگی، گردش دوران، دم را دریابیم، ذرات گردنده و هرچه بادا باد.
نوروز نامه یکی دیگر از آثار اوست که درباره نوروز وآیین پادشاهان است.
او درباره علم فیزیک کتاب میزان الحکمت و درباره علم هواشناسی کتاب لوازم الامکنت را نگارش کرده است.
نکاتی جالب درباره خیام
- او نخستین کسی بود که نشان داد معادلهٔ درجهٔ سوم ممکن است دارای بیش از یک پاسخ باشد یا این که اصلاً جوابی نداشته باشند.
- او اولین کسی بود که ضرایب بسط دو جمله‌ای را تعیین که و بعدها نیوتن به این دستاورد دست یافت که به دوجمله ای خیام-نیوتن مشهور است و نوشتن منظم این ضرایب مثلث خیام-پاسکال را شکل میدهد.
- او گاه شمار جلالی (تقویم خورشیدی) را با چرخش های دقیق 33 ساله محاسبه کرده است.
- او مدار گردش زمین به دور خورشید را تا 16 رقم اعشار محاسبه کرد.
- خیام خود را دانش آموز مکتب ابن سینا می‌داند. طبق گفته بیهقی، او پیش از مرگ در حال مطالعه متافیزیک کتاب شفای ابن سینا بود.
- یکی از حفره های ماه به احترام وی به نام عمر خیام نامگذاری شده است.
- یک سیارک به نام وی نام گذاری شده است.
- مارتین لوتر کینگ در سخنرانی‌هایش از وی نام برده و ابراهام لینکلن قبل از خواب اشعار وی را میخوانده است.
- خیام در غرب بعد از ترجمه‌ای که از آثار او توسط فیتزجرالد انجام شد شهرت پیدا کرد.
- تاثیر او بر ادبیات غرب من جلمه مارک تواین، تی اس الیوت کاملا مشهود است.
داستان جالب گل سرخ خیام
ویلیام سیمپسون وقتی به شهر نیشابور رسید شروع به گردش در شهر کرد تا به آرامگاه خیام رسید طرحي از مقبره ي خيام كشيد:
« و بعدا به دنبال برگ سبزي و يا چيزي كه در محل روييده باشد تا به عنوان سوغات با خود ببرم گشتم. چند گياه كه در ميان آجرها سبز شده بودند خيلي ضعيف و براي يادگار نامطلوب بودند. داخل باغ ، جلو مقبره را نگاه كردم؛ خوش شانسي من يك رديف بوته ي گل سرخ يافتم. در آن فصل سال گلي نمانده بود و حتي برگ ها نيز قهوه اي و پژمرده شده بودند. با وجود اين چند تايي سبز يافتم ؛ سه بوته ي كامل، كه من قلمه اي از آن ها كندم . »او اين ها را به انگلستان فرستاد. در جايي كه در باغ كيو ( Kev ) كاشته شد و بعدها بر روي گور مترجم رباعيات خيام، ادوارد فيتز جرالد، نيز كاشته شد.
اين گياه كه يك گل رز با رايحه‌ای خوش و گلبرگ هايي صورتي بود، در طول ساليان تكثير شد و در تمام جهان به نام « گل رز عمرخيام » مشهور گرديد.
یک رباعی زیبا از خیام درباره زندگی
خیام اگر ز باده مستی خوش باش
با ماه رخی اگر نشستی خوش باش
چون عاقبت کار جهان نیستی است
انگار که نیستی چو هستی خوش باش
یک رباعی زیبا از خیام درباره مرگ
اين يکد و سه روز نوبت عمر گذشـت
چون آب بـجويبار و چون باد بدشـت
هرگز غـم دو روز مرا ياد نـگـشـت
روزيکـه نيامده‌سـت و روزيکه گذشت
