خیام نه تنها یک شاعر و رباعی سرای معروف سده پنجم هجری قمری، بلکه یک ریاضی دان، فیلسوف و یک ستاره شناس برجسته است که آثار او در تمام جهان منتشر شده است.
زندگی
او در 28 اردیبهشت 428 در شهر نیشابور به دنیا آمد. و در میانسالی اصول فقه را نزد امام موفق نیشابوری یاد گرفت و بعد از آن به فلسفه، ریاضیات و نجوم پرداخت.
حدود سال ۴۴۹ (هجری قمری) تحت سرپرستی ابوطاهر، قاضی‌القضات سمرقند، کتابی به نام «رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله» درباره معادله‌های درجه سوم به زبان عربی نوشت. او این کتاب را پس از نگارش به نظام‌الملک طوسی تقدیم کرد.
حکیم عمر خیام نیشابوری توسط پادشاه جلال الدین ملک شاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک به اصفهان دعوت شد تا مسئولیت و سرپرستی رصدخانه ی اصفهان را بر عهده بگیرد. زمان اقامت ایشان در اصفهان هجده سال طول کشید. ولی پس از مرگ ملک شاه و کشته شدن نظام الملک وزیر دربار، خیام مورد بی مهری های زیادی قرار گرفت، به گونه ای که کمک مالی به رصدخانه زیج قطع شد. پس از سال 479 هجری قمری، خیام تصمیم گرفت اصفهان را ترک کند و به مرو که به عنوان پایتخت جدید سلجوقیان انتخاب شده بود برود.
مرگ خیام را بین سالهای 517 تا 520 هجری قمری و در شهر نیشابور میدانند. و آرامگاه او هم‌اکنون در شهر نیشابور، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق نیز هست قرار گرفته.
آثار
رباعیات خیام، شناخته شده ترین اثر اوست و به زبان های زنده دنیا ترجمه شده است. رباعیات خیام به چند دسته تقسیم می شود: راز آفرینش، از ازل نوشته، درد زندگی، گردش دوران، دم را دریابیم، ذرات گردنده و هرچه بادا باد.
نوروز نامه یکی دیگر از آثار اوست که درباره نوروز وآیین پادشاهان است.
او درباره علم فیزیک کتاب میزان الحکمت و درباره علم هواشناسی کتاب لوازم الامکنت را نگارش کرده است.
نکاتی جالب درباره خیام
- او نخستین کسی بود که نشان داد معادلهٔ درجهٔ سوم ممکن است دارای بیش از یک پاسخ باشد یا این که اصلاً جوابی نداشته باشند.
- او اولین کسی بود که ضرایب بسط دو جمله‌ای را تعیین که و بعدها نیوتن به این دستاورد دست یافت که به دوجمله ای خیام-نیوتن مشهور است و نوشتن منظم این ضرایب مثلث خیام-پاسکال را شکل میدهد.
- او گاه شمار جلالی (تقویم خورشیدی) را با چرخش های دقیق 33 ساله محاسبه کرده است.
- او مدار گردش زمین به دور خورشید را تا 16 رقم اعشار محاسبه کرد.
- خیام خود را دانش آموز مکتب ابن سینا می‌داند. طبق گفته بیهقی، او پیش از مرگ در حال مطالعه متافیزیک کتاب شفای ابن سینا بود.
- یکی از حفره های ماه به احترام وی به نام عمر خیام نامگذاری شده است.
- یک سیارک به نام وی نام گذاری شده است.
- مارتین لوتر کینگ در سخنرانی‌هایش از وی نام برده و ابراهام لینکلن قبل از خواب اشعار وی را میخوانده است.
- خیام در غرب بعد از ترجمه‌ای که از آثار او توسط فیتزجرالد انجام شد شهرت پیدا کرد.
- تاثیر او بر ادبیات غرب من جلمه مارک تواین، تی اس الیوت کاملا مشهود است.
داستان جالب گل سرخ خیام
ویلیام سیمپسون وقتی به شهر نیشابور رسید شروع به گردش در شهر کرد تا به آرامگاه خیام رسید طرحی از مقبره ی خیام کشید:
« و بعدا به دنبال برگ سبزی و یا چیزی که در محل روییده باشد تا به عنوان سوغات با خود ببرم گشتم. چند گیاه که در میان آجرها سبز شده بودند خیلی ضعیف و برای یادگار نامطلوب بودند. داخل باغ ، جلو مقبره را نگاه کردم؛ خوش شانسی من یک ردیف بوته ی گل سرخ یافتم. در آن فصل سال گلی نمانده بود و حتی برگ ها نیز قهوه ای و پژمرده شده بودند. با وجود این چند تایی سبز یافتم ؛ سه بوته ی کامل، که من قلمه ای از آن ها کندم . »او این ها را به انگلستان فرستاد. در جایی که در باغ کیو ( Kev ) کاشته شد و بعدها بر روی گور مترجم رباعیات خیام، ادوارد فیتز جرالد، نیز کاشته شد.
این گیاه که یک گل رز با رایحه‌ای خوش و گلبرگ هایی صورتی بود، در طول سالیان تکثیر شد و در تمام جهان به نام « گل رز عمرخیام » مشهور گردید.
یک رباعی زیبا از خیام درباره زندگی
خیام اگر ز باده مستی خوش باش
با ماه رخی اگر نشستی خوش باش
چون عاقبت کار جهان نیستی است
انگار که نیستی چو هستی خوش باش
یک رباعی زیبا از خیام درباره مرگ
این یکد و سه روز نوبت عمر گذشـت
چون آب بـجویبار و چون باد بدشـت
هرگز غـم دو روز مرا یاد نـگـشـت
روزیکـه نیامده‌سـت و روزیکه گذشت
