کاخ سیاه ، عمارتی چشم نواز در جنوب سعد آباد

مجموعه سعد آباد با داشتن 18 کاخ بزرگ و کوچک متعلق به دوره‌های قاجار و پهلوی، در دره دربند، شمالی‌ترین و خو آب و هواترین منطقه تهران واقع‌شده و یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مجموعه موزه‌های ایران است. این مجموعه زیبا دارای کاخ‌ها و موزه‌های ارزنده است. آثاری از هنر ملت‌های مختلف جهان نیز در موزه هنر ملل این مجموعه به نمایش گذاشته شده است. کاخ سیاه یا موزه هنرهای زیبا، یکی از زیباترین کاخ‌های موجود در مجموعه سعد آباد است. این عمارت در جنوبی‌ترین نقطه سعد آباد قرار داشته و همواره، چشم بسیاری از بازدیدکنندگان را خیره می‌نماید. مجموعه سعد آباد در سال 1376، با شماره 1957 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

سیر تاریخی کاخ سیاه

کاخ سیاه یا کاخ اسود، از زیباترین و چشم نوازترین کاخ‌های موجود در مجموعه سعد آباد است که در سال 1319 هجری شمسی، به دستور رضا شاه بنا شد و ساخت آن در سال 1320 با تبعید رضا شاه، ساخت این کاخ زیبا، به صورت نیمه کاره رها شد. پس از آن پسر او یعنی محمدرضا شاه پهلوی، در سال 1342، دستور به ادامه ساخت این بنا داده و در سال 1346، به عنوان وزارت دربار به بهره‌برداری رسید. این بنای زیبا، پس از انقلاب جمهوری اسلامی، یعنی در سال 1361، به عنوان موزه هنرهای زیبا در نظر گرفته شده و مجسمه‌ها و تابلوهای نفیس نقاشی در آن به نمایش گذاشته شده است.

دلیل نام گذاری کاخ

به دلیل استفاده از سنگ‌های مرمر سیاه که از معادن ولی‌آباد چالوس استخراج شده اند، این کاخ به کاخ سیاه یا کاخ اسود مشهور شده است. سنگ‌های زیبا و درخشان سیاه رنگ که با هنرمندی تمام، در نمای کاخ از آن استفاده شده است، یکی از شاهکارهای هنر ایرانی و هنرمندان بومی است.

معماری کاخ سیاه

این موزه، دارای سه طبقه با 3600 متر زیربنا است و هرروزه بسیاری از هنر دوستان را به خود جلب می‌کند. پس از انقلاب و در سال 1357 طبقه همکف به عنوان اداره کل موزه‌های کشور مورد استفاده قرار گرفت و از همان زمان، طبقه دوم و سوم، برای استفاده به عنوان موزه از آن استفاده شد. این بنای زیبا در سال 1361 با نام هنرهای زیبا مورد بهره‌برداری قرار گرفته و در سال 1364 رسماً برای بازدید عموم افتتاح شد.

در این موزه 8 اثر نفیس از نقاش بزرگ و نامی ایران زمین، محمد غفاری ملقب به کمال الملک (1222-1319 هجری شمسی) ارائه شده که در سلامت و پختگی رنگ و دقت در ساختمان، کم نظیر است.

این ساختمان زیبا و شکیل دارای 2 طبقه و هم کف می‌باشد که مجموعاً سه طبقه کاخ را تشکیل می‌دهند. در هریک از طبقات کاخ سیاه، یک سالن و گالری‌های متعددی وجود دارد که در آن آثار مختلفی از هنرمندان داخلی و خارجی وجود دارد.

طبقه همکف

طبقه مذکور از کاخ سیاه، به 19 اثر از آثار نقاشان معاصر ایرانی که به شیوه­ای نو کارکرده‌اند اختصاص پیدا کرده است. نقاشانی همچون حسین محجوبی، حسین زنده رودی، سهراب سپهری، پروانه اعتمادی، فرامرز پیلارام، نصرالله افجه ای و دیگران، هنرمندانی هستند که آثار نفیس آنان در این موزه زیبا وجود دارد.

طبقه اول

در این طبقه از کاخ سیاه، نقاشی‌های زیبا و نفیسی از نقاشان نامی و معروف اروپایی وجود دارد که در سبک‌ها و شیوه‌های گوناگون از جمله فوویسم، سورئالیسم و امپرسیونیسم کارکرده‌اند. این آثار در فاصله زمانی سده‌های 17 تا 20 میلادی ترسیم شده اند. نقاشی‌های غربی بر اساس مکاتب ملی مانند مکتب فرانسه، المان، انگلیس، روس و غیره دسته‌بندی شده اند.

از جمله نقاشانی که آثار آنان در طبقه اول موزه هنرهای زیبا وجود دارد می‌توان به سالوادور دالی، جان فردریک هرینگ، پیتر گراهام، ایوان شیشکین، فرانسوا موزن و ژول برتون اشاره کرد.

شاخص‌ترین اثر این گالری، اثر خواب از زیباترین آثار سالوادور دالی هنرمند بزرگ اسپانیایی است. در کنار آثار نقاشی بی‌نظیر این طبقه از کاخ سیاه، مجسمه‌های برنزی و مرمرین نیز خودنمایی می‌کنند.

طبقه دوم

این طبقه از کاخ سیاه که زیباترین قسمت کاخ است، به آثار بی‌نظیر هنرمندان ایرانی از زمان صفویه تا قاجاریه اختصاص دارد. این نقاشی‌ها اغلب تصویر پادشاهان، زنان و مردان درباری، امرا و صاحب منصبان وقت است.

اکثر این تابلوهای نقاشی بدون امضا بوده و تنها یک تابلو از دوره صفوی با عنوان مجلس شیرین و فرهاد (رقم محمد زمان) را بر خود دارد که در مخزن موزه نگهداری می‌شود. از جمله آثار زیبا و خیره‌کننده‌ای که در این موزه قرار دارد، پنج تابلوی رنگ روغن است که افرادی را با چهره‌های اروپایی ولی در لباس ایرانی به نمایش درآورده است. متأسفانه این آثار فاقد نام پدید آورنده است.

در میان تابلوهای اصیل این مجموعه، می‌توان به تابلوی زیبای تاج بخشی نادرشاه اشاره کرد که در سال 1189 هجری قمری به دست فردی به نام ابوالحسن کشیده شده است. این اثر حدود 30 سال پس از مرگ نادر شاه افشار کشیده شده است.

در کاخ سیاه، آثاری از دوره زندیه نیز دیده می‌شود که در آن تصویر امام علی و همچنین حسنین (ع) دیده می‌شود. بیشتر آثار موجود در این طبقه مربوط به دوره قاجار بوده و زیباترین تابلو موجود را می‌توان تصویر تمام قد فتحعلی شاه قاجار که به گفته رابینسون منتقد هنری، از با ارزش‌ترین تابلوهای ایرانی است نام برد. این اثر زیبا، شاهکار دست هنرمندی به نام مهر علی است که در سال 1228 هجری قمری آن را کشیده است.

از شاخص‌ترین آثار این طبقه، می‌توان به تابلو پرنده شکار شده، اثر استاد کمال الملک اشاره کرد.

خلاصه مطلب

کاخ سیاه، به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و زیباترین کاخ‌های حال حاضر تهران، همه روزه پذیرای خیل عظیمی از هنر و تاریخ دوستان است. این کاخ زیبا که اکنون تبدیل به موزه هنرهای زیبا شده است، با جای دادن آثار نفیسی از هنرمندان بزرگ ایرانی و خارجی، توانسته است نظر بسیاری از افراد را به خود جلب نماید. زیبایی آثار این موزه، تا حدود زیادی، زیبایی معماری این کاخ را تحت شعاع قرار داده است. اما نباید فراموش کرد، کاخ سیاه، به عنوان کاخی که در دو نسل ساخته و مورد بهره‌برداری رسیده است، از نظر تاریخی، ارزش زیادی داشته و باید بیش از پیش به آن توجه نمود.