از گذشته و قبل از بازسازی و نامی شدن خانه‌های تاریخی شهر کاشان، این شهر را به باغ فین می‌شناختند و هنوز هم تنها اثر ثبت جهانی این شهر همین باغ زیبا و تاریخی است که از دوره‌های مختلفی از تاریخ ایران در دل خود یادگارانی به جای گذاشته. باغ فین کاشان یکی از نمونه‌های جذاب و زیبای باغ پارسی است که به دلیل حضور آن در یکی از شاهراه‌های چند صد ساله‌ی تاریخی ایران توجه بسیار زیادی به آن به خصوص در دوره صفویه، زندیه و قاجاریه به آن شده است. در ادامه کمی در مورد تاریخ، معماری، ویژگی‌های خاص آن و همچنین پیشنهادات ویژه ایران تراول صحبت خواهیم کرد.
تاریخچه باغ فین کاشان
در مورد تاریخ ساخت باغ فین نظریه‌های متفاوتی وجود دارد اما واقعیتی که وجود دارد این است که تاریخ این باغ را به دو بخش تقسیم می‌شود. قبل و بعد از دوره صفویه که حدود 500 سال پیش برمی‌گردد. قبل از دوره صفوی زلزله‌ای می‌آید که باغ فین و سازه‌های آن را نابود می‌کند و شاه عباس کبیر تصمیم می‌گیرد که باغ را به آنچه شایسته‌اش می‌داند بازگرداند. از همین رو کمی دورتر از باغ قدیم که هنوز بقایایی از آن باقی مانده باغی با معماری و ویژگی‌های منحصر به فردی بسازد. سدی در بالادست آن ایجاد کند و فاصله بین باغ قدیم و جدید را برای برگزاری مراسم و یا مسابقاتی مثل چوگان احیا کند. معماری این بنا بنا به روایتی به شیخ بهایی نسبت داده می‌شود و بنا بر روایت دیگر به غیاث‌الدین جمشید کاشانی که در سنگ بنای این باغ را به گونه‌ای بنا نهادند که با وجود گذشت چند صد سال و بی توجهی در دوره‌های مختلف هنوز هم کارایی خود را از دست نداده‌اند. به خصوص سیستم مدیریت آب این مجموعه که به نوعی شاهکار معماری به حساب می‌آید.
این باغ در دوره زندیه و پس از چند زلزله به دستور کریم خان زند بازسازی شد و بخش‌های تازه‌ای به آن اضافه شد.
در دوره قاجار و مخصوصا پادشاهان دوم و سوم یعنی فتحعلی شاه و محمد شاه مورد توجه قرار گرفت و مورد بازسازی و ساخت و سازهای دیگر قرار گرفت. نقاشی‌های زیادی از این دوره در باغ وجود دارد و چند بنای زیبا در این دوره ساخته شده است. گرچه بعد از این دو پادشاه و با کاهش قدرت حکومت مرکزی این باغ از آن رونق همیشگی افتاد و در اواخر این دوره جولانگاه یاغیان شد و بخش‌های زیادی از آن تخریب شد ولی بعد از ثبت ملی آن در سال 1314 و در دوره‌ی پهلوی دورباره جریان مرمت و توجه به آن شروع شد که در نهایت در سال 1380 به ثبت جهانی یونسکو رسید.
معماری باغ فین کاشان
زمانی که به باغ فین قدم بگذارید در نظر اول درختان و جوی آب است که توجه شما را جلب می‌کند درختان سرو کاشی که عمر بعضی از آنها به 500 سال می‌رسد. عمر هر کدام از آنها را می‌توانید روی پلاکی که روی هر کدام قرار دارد ملاحظه کنید. سیستم آبیاری نکته جذاب دیگری است که مانند خون در رگ‌های باغ جریان پیدا می‌کند و روح و زندگی به فضای معماری آن بخشیده است. بخش دومی که می‌توان به آن اشاره کرد سازه‌ها و عمارت‌های این باغ است که در ابتدا به مانند باقی معماری‌های دوره صفویه به شکل کاملا قرینه طراحی شده بود، لاکن در دوره‌های بعدی با اصلاحات و اضافه شدن اجزای دیگر این قرینگی تا حد زیادی از بین رفته است.
حصار و برج و باروی باغ فین که در دوره صفویه ایجاد شد و باغ را از پیرامون جدا می‌کند و نقش به سزایی دارد که بعد از عبور از آن و مواجهه ناگنانی با این حجم از طبیعت و زیبایی تصویری از بهشت را در یاد مخاطب تداعی کند.
حیات این باغ وابسطه به چشمه سلیمانیه است و اگر آب را از این بنا بگیرید چیزی چندانی برای عرضه نخواهد داشت و هنر معماران آن این بوده که از این موهبت به بهترین شکل استفاده کردند و توانسته‌اند با شاهکارهای معماری خود بیشترین تعامل را با این مایه‌ی زندگی برقرار کنند. حوض جوش، فواره‌ها، حوض‌ها و شترگلوها، همه و همه از نحوه مدیریت و استفاده بهینه از حرکت، سکون و جوشش آب متناسب با فضا و عناصر معماری باغ است.
کوشک صفوی
این بنا که با نام صوفه عباسی هم شناخته می شود، در حدود سال ۹۸۶ هجری شمسی به دستور شاه عباس و به همت آقا خضر نهاوندی، حاکم وقت کاشان در مرکز باغ و در روبه روی دروازه ساخته شد. این عمارت پیش تر ۴ طبقه داشته و دو طبقه فوقانی آن به شکل کلاه فرنگی بوده اما زلزله سال ۱۱۵۶ صدماتی جدی به آن وارد کرد و در زمان بازسازی تنها دو طبقه از آن ساخته شده است.
امروزه این ساختمان ۱۴ متر ارتفاع دارد و مصالح به کار رفته در آن عبارتند از: سنگ لاشه در پی ساختمان و خشت خام در دیواره ها.
در قسمت ورودی ساختمان نقاشی های کمرنگی به چشم می خورد که به همراه نقاشی های داخل ساختمان اثری از رضا مصور کاشی است. کار این هنرمند به حدی جذاب بود که شاه عباس پس از دیدن نمونه کارهای ایشان در باغ، وی را به اصفهان برد تا نقاشی های عالی قاپو و چهل ستون را انجام دهد و آنجا بود که به رضا عباسی معروف شد.
حفره وسط حوض ساختمان، در عمق حدود دو متری زمین، لوله ای از جنس سفال دارد و شبیه گردن شتر یا S انگلیسی است. حالت این لوله باعث می شود که آب با فشار بالا بیاید و همچون چشمه ای در وسط حوض به نظر برسد. به سبب وجود همین سیستم به این عمارت شترگلو هم گفته می شود.
کوشک قجری
بنای کوشک قاجار که با نام شترگلوی فتحعلی شاهی یا صوفه فتحعلی شاهی شناخته می شود ساختمانی است که به دستور فتحعلی شاه در حدود سال ۱۱۸۹ شمسی در باغ فین ساخته شد. در این بنا بخش های مختلفی وجود دارد که عبارتند از: حوضخانه، چهار طاقی با حوض جوش، صفه وسیع و سرپوشیده با ۴ ایوان و شاه نشین که در گذشته کف همه آنها از تخته سنگ های بزرگ مرمر پوشانده شده بود. اما به مانند بیشتر تزیینات خاصه این بنا در اواخر دوره قاجار و حضور یاغیان به غارت رفته است.
در سقف این بنا نقاشی هایی وجود داشته که کاری از صنیع الملک غفاری، عموی کمال الملک، نقاش زبردست ایرانی بوده اند اما از آنجا که بعد از مرگ امیرکبیر در این باغ تا سال ۱۳۵۲ شمسی حفاظتی از این اثر صورت نگرفته، نقاشی ها در اثر نم و رطوبت و یا عوامل انسانی از بین رفته اند. بعدها عکس این نقاشی ها در آلبوم یک جهانگرد فرانسوی پیدا شد و استاد مطیفی فر، به بازسازی آنها همت گماشت. قسمت های کم رنگ نقاشی در حاشیه ها و پایین تر از قسمت سقف نمونه اصلی هستند و ما بقی بازسازی شده اند.
حمام‌های تاریخی باغ فین کاشان
حمام کوچک یا حمام صفوی، ساخت این حمام به دوره‌ی صفویه (هم‌زمان با ساخت بنای اولیه‌ی باغ فین) بر می‌گردد. نکته‌ی قابل توجه این حمام وجود هفت کاشی قدیمی در قسمت خزینه است که حدود ۵۰۰ سال قدمت دارند. این حمام به منظور استفاده‌ی خدمتکاران ساخته شده است؛ به همین دلیل از حیث معماری، ویژگی بارزی نداشته و سبب شهرتش رویدادی تاریخی است که در آن به وقوع پیوسته است. این حمام در برخی از روزهای هفته برای استفاده‌ی عموم در اختیار مردم قرار می‌گرفته است.
این حمام همان مکانی است که میرزا تقی خان فراهانی معروف به امیرکبیر، صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار، در بیستم دی ماه سال ۱۲۳۰ هجری خورشیدی در آن به قتل رسید.
حمام سلطنتی یا حمام بزرگ، در دوره‌ی قاجاریه و به دستور فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است. البته در کنار ساخت حمام جدید، حمام کوچک را نیز که پس از پایان دوران صفوی از رونق افتاده بود، به دستور شاه مرمت کردند. از آن جایی که حمام بزرگ برای استفاده‌ی فرماندهان و بزرگان دربار ساخته شده است، به لحاظ معماری اهمیت دارد و ستون‌های مرمر و سقف نقاشی‌شده‌اش فوق‌العاده تماشایی است.
ویژگی‌های خاص باغ فین کاشان
برای نگاه به ویژگی‌های خاص این بنا باید به چند نکته اشاره کرد:
مهندسی بی نظیر آب در این مجموعه:
حوض جوش: ۱۶۰ حفره در حوض وجود دارد که هر یک به منزله یک گل از قالی بوده اند. عملکرد این حفره ها به این صورت بوده که اگر اولین حفره به صورت فواره عمل می کرده، دومین حفره، کار مکش آب را انجام می داده است. به این ترتیب ۸۰ حفره فواره و ۸۰ حفره مکنده آب بوده اند و یکسان بودن ورود و خروج آب سبب می شده تا حوض، سرریز نداشته باشد.
حوضه دوازده فواره: وجود فواره ها در این حوض حکایت از ساختار ایرانی باغ و شاهکار معماری در گذشته های دور دارد که بدون وجود هیچ نیرویی از خارج، جریان عمودی برای آب ایجاد می شده است. برای جریان آب در درون فواره ها هیچ نوع انرژی از خارج وارد نمی شود و تنها قانون اختلاف سطح و استفاده از شیب طبیعی زمین این امر را ممکن می کند. زیر تمام جوی ها و دور تمام حوض ها، لوله هایی سفالی به نام تنبوشه در عمق یک متری زمین قرار داده شده اند که از یک طرف به حوض های اصلی متصل هستند و طرف دیگر آنها در انتهای جوی مسدود می شود. آب از یک طرف وارد می شود و به سبب مسدود بودن انتهای لوله از فواره ها بیرون می زند. به دلیل شیب دار بودن زمین برای تقسیم فشار، قطر لوله را در قسمت های مختلف آن، متفاوت در نظر گرفته اند. ابتدای لوله قطر بیشتری نسبت به انتهای آن دارد و به این ترتیب با تقسیم فشار، آب به یک میزان از فواره خارج می شود.
چشمه سلیمانیه: از ویژگی های حیرت انگیز این چشمه این است که میزان آب آن به هیچ عنوان به بارندگی سالیانه و فصل پرباران و کم باران وابسته نیست ندارد و حجم آب همیشه حتی در خشک سالی ها ثابت و حدود ۳۶۰ لیتر در ثانیه است.
یکی دیگر از ویژگی های این چشمه دمای آب آن است که در طول سال روی ۲۵ درجه ثابت می ماند. جالب این است که در زمستان که محیط سرد است آب گرم به نظر می رسد و در تابستان و گرمای محیط تصور می کنید آب خنک است.
رویدادهای خاص تاریخی:
مثل مرگ امیرکبیر و شاه صفی و تاجگذاری شاه عباس دوم در همین باغ، جشن پایه گذار حکومت صفوی توسط خود شاه اسماعیل صفوی!
پیشنهاد ایران تراول
نکته اول اینکه از ابتدای مسیر کاشان به سمت باغ فین با نام خیابان امیرکبیر معروف است و بورس غذا و رستوران است و شما بهتر است برنامه خود را به گونه‌ای تنظیم کنید تا بازدید از این باغ را در بعد از ظهر انجام دهید، زمان تقریبی 2 ساعت را برای بازدید از آن در نظر بگیرید. در مسیر اگر علاقه به موضوعات تاریخی دارید به هیچ وجه تپه‌های سیلک را از دست ندهید و قبل از رسیدن به باغ یک ساعت را هم به بازدید از این تپه‌ی تاریخی که یکی از قدیمی‌ترین سکونتگاه‌های بشر در ایران زمین است را از نزدیک ببینید. و بعد از بازدید از باغ می‌توانید از بستنی فروشی نزدیک باغ فین هم استفاده کنید که فضای مطبوعی کنار چشمه برای شما فرآهم کرده و در مسیر برگشت هم به امام زاده شازده ابراهیم بزنید حتما لذت خواهید برد.
راه دسترسی و اطلاعات بازدید
آدرس: استان اصفهان، بخش مرکزی شهر کاشان، قصبه فین کوچک از روستای فین، خیابان امیرکبیر
زمان بازدید: همه روزه به جز ایام سوگواری
ساعت بازدید: ۹.۰۰ الی ۱۶.۳۰
هزینه بازدید: ۳۰۰۰ تومان برای اتباع ایرانی و ۲۰۰۰۰ تومان برای اتباع خارجی
