مجموعه امیر چخماق ، یکی از جذاب‌ترین مجموعه‌های دیدنی در یزد که به عنوان یکی نمادهای این شهر شناخته می‌شود. ایران تراول در این مطلب به سراغ داستان دوره‌ی آبادانی پس از طوفان مغولان در فلات مرکزی ایران رفته و روایتگر شرایط زمانی و چگونگی ساخت این مجموعه‌ی ویژه و تاریخی که پیوند قوی با زندگی روزمره مردم بسته است باشد.
داستانی از فضای موجود در زمان ساخت مجموعه امیر چخماق
پس از آنکه موج خروشان مغول در قرن 14 میلادی در ایران آرام گرفت تیمور گورکانی که خود را از نوادگان چنگیزخان مغول می‌خواند شروع به لشکر کشی و گسترش قلمرو خود کرد. اما به دلیل اینکه تنها به فکر گسترش قلمرو بود و چندان وقتی برای تثبیت حاکمیت خود بر فتوحاتش نمی‌گذاشت خیلی زود و با مرگش بسیاری از این مناطق از اختیارش خارج شد. اما یکی از پسران او به نام شاهرخ بر خلاف پدر بیشتر از آنکه به فکر گسترش قلمرو خود باشد به فکر آباد سازی ملک خود بود شاهرخ هنرپرور و ادب‌دوست بود و به علم و هنر بسیار علاقه داشت و شورش‌های جدایی طلبانه را خاموش کرد. او پایتخت خود را از سمرقند به شهر هرات منتقل کرد و آن شهر را به مرکز هنرمندان و دانشمندان تبدیل کرد. سبک هنری یا مکتب هرات تحت حمایت او و پسرش بایسنقر شکل گرفت.
علاوه بر خود شاهرخ اطرافیان او هم انسان‌های خوش ذوق و فعالی بودند، یکی از مهم‌ترین آنها امیرجلال‌الدین چخماق بود که شاهرخ او را به عنوان حاکم یزد انتخاب کرد. امیر جلال الدین چخماق به دلیل نزدیکی که شاهرخ داشت سعی می‌کرد تا سیاست‌هایش همسو با او باشد و این خود سبب شد که شهر یزد هم همانند هرات یکی از پر شکوه‌ترین دوران خود را بگذراند. اگر بخواهیم مقایسه‌ای بین تاریخ شهر یزد و اصفهان داشته باشیم، شاید بتوان این دوره را به زمانی که شاه عباس اصفهان را پایتخت خود کرد مقایسه کرد. اگر مقاله اصفهان در عصر صفوی را مطالعه کنید خواهید دید که شاه عباس در اولین قدمی که برمیدارد نقشه‌ای تازه برای شهر در نظر می‌گیرد و محله‌ای تازه در کنار محله کهنه بنا می‌کند، میدان نقش جهان، مسجد جامع عباسی، کاخ عالی قاپو و بازارهای تازه بین محله قدیم و جدید، و همچنین تشابه دیگری که وجود دارد این است که در زمان آخرین پادشاه صفوی یعنی شاه سلطان حسین ظرافت، زیبایی آثار ساخته شده دوباره به اوج می‌رسد و این به دلیل نقش پر رنگ یک زن مانند مادر شاه سلطان حسین است. همین اتفاق در دوره امیر جلال الدین چخماق هم می‌افتاد و بعد از ورود به شهر به عنوان حاکم به کمک همسرش فاطمه خاتون محله دهوک سفلی که در آن زمان خارج از شهر قرار داشت را به عنوان محل احداث مجموعه‌ای متشکل از تمام نیازهای مردم مانند مسجد، آب انبار، چاه آب، حمام و زورخانه و بازار انتخاب کرد. این مجموعه را از گذشته امیر چخماق خواندند و از همان زمان یکی از مهم ترین بناهای شهر بود که در اکثر اتفاقات این شهر نقش پر رنگی داشته است.
گذری در مجموعه امیر چخماق
در گذشته نیازمندی‌های یک محله در چند مورد حیاتی گنجانده می‌شد، سیستم آبرسانی مثل قنات و چاه و آب انبار، مجموعه های خدماتی مثل بازار و حمام و در نهایت مسجد به عنوان عبادتگاه، این ساختار را در اکثر محله‌های قدیمی در شهرهای ایران مثل محله علی قلی آقای اصفهان و یا محله سلطان امیر احمد کاشان مشاهده می‌شود.
مجموعه امیر چخماق هم از همین ساختار استفاده می‌کند و در اجرای آن جزو بهترین موارد محسوب می‌شود، شگفت انگیزترین آب انبار با پنج بادگیر و معماری جذابش، ترکیب تکیه و سردر بازار که آن را به نماد شهر تاریخی و کهن یزد بدل کرده. این مجموعه در زمان رضا شاه پهلوی با خیابان کشی از فرم قبلی که به مانند دیگر میدان‌های قدیم به صورت چهار ضلعی بود خارج شد و به شکل بیضی بزرگی در آمد که بازارچه و مختصری از تکیه و البته سردر زیبایش در آن جای گرفت.
مسجد امیر چخماغ
مسجد امیر چخماق که به نام مسجد جامع نو و یا مسجد دهوک نیز شناخته می شود، قدیمی ترین بنای این میدان است و از حیث زیبایی، وسعت، اهمیت و اعتبار در میان مساجد شهر یزد، بعد از مسجد جامع و در رده ی دوم قرار دارد. این مسجد تا دوره محمدشاه قاجار، کمی دورتر از بافت شهری بوده اما به مرور زمان وارد بافت شهری می گردد.
بازار حاجی قنبر
در دوران پهلوی با ساخت خیابان شاه، بازار حاجی قنبر یزد که ستون فقرات شهر قدیمی یزد را تشکیل می دهد به دو قسمت تقسیم و بعضی از قسمت هایش خراب شد. به این بازار تاریخی که بروید رونتق بخش شمالی آن نسبت به قسمت های دیگر را کاملا حس می کنید. بیشترین کالاهایی که در این بازار به فروش می رسد پارچه، شیرینی های یزدی، طلا و فرش است. پس مکانی جذابی برای خرید سوعات محسوب می‌شود، معروف ترین شیرینی فروشی‌های یزد هم با انواع شیرینی‌های سنتی در حاشیه این میدان قرار دارند.
آب انبار پنج بادگیر (ستی فاطمه)
این آب انبار در ضلع شمالی میدان امیر چخماق و در کوچه شیخ اسداله قرار دارد و یکی از همان موقوفاتی است که به دستور ستی فاطمه خاتون، همسر امیر جلال الدین چخماق، برای استفاده مردم احداث شده است. دیدن آب انبار حس شگفت انگیزی دارد، با آن هوای خنک و نمناکش که اگر در شهر خشک و گرم یزد باشید موهبتی شگفت انگیز به حساب می‌آید. مخصوصا اگر به یکی از منحصر به فرد ترین این آب انبارها سر زده باشید.
در گذشته این آب انبار دارای دو ورودی بوده که ورودی واقع در میدان آن تخریب شده و ورودی دیگر آن به عرض سه متر، در کوچه مجاور قرار دارد. دو سکوی نیم متری در دو سوی ورودی آب انبار به چشم می خورد و پس از طی یک پله بدون سقف، سقف آب انبار آغاز می شود. تعداد کل پله های آب انبار 64 عدد است و پس از طی 40 پله محوطه ای به ابعاد 3*2 متر دیده می شود که در دو سوی آن، دو غرفه قرار دارند. پنج بادگیر خشتی بر فراز این بنا ساخته شده است و یک مخزن بزرگ نیز دارد. گنبد آن به صورت تخم مرغی و نمای خارجی آن پوشیده از آجر است.
در حال حاضر این بنا به عنوان زورخانه مورد بهره برداری قرار گرفته و آرامگاه ستی فاطمه نیز در مقابل آن قرار دارد.
نخل، نماد کهن مذهبی در ایران
نخل، تابوت چوبی عظیمی است که در مراسمی با نام نخل گردانی توسط مردم حمل می شود و نمادی از مراسم سوگواری محرم است. در دهه اول این ماه، تابوت پوشیده شده با پارچه‌های مشکی و سبز، توسط عزاداران حمل می شود و در بقیه روزهای سال در حسینیه‌ها و مساجد از آن نگهداری می کنند.
یکی از دیدنی ترین جلوه های میدان امیر چخماق وجود یک نخل بزرگ در شرق آن است که به نخل حیدری‌ها شهرت دارد و به گفته عبدالحسین آیتی -ادیب و شاعر و نویسنده معاصر- پیشینه آن به ۴۵۰ سال پیش و دوره صفوی باز می گردد و از سال 1229 هجری قمری در این مکان بوده است. برخی این نخل را قدیمی ترین نخل می دانند.
Yazd – Iran Takyeh Amir Chakhmagh
موقعیت جغرافیایی
آدرس: استان یزد، شهر یزد، میدان امیرچخماق
راه دسترسی: برای رسیدن به این اثر می توانید از وسیله نقلیه شخصی خود استفاده کنید؛ اما اگر تمایل داشتید که از وسایل حمل و نقل عمومی بهره ببرید می توانید از اتوبوس های خط پایانه دروازه قرآن – پایانه شهدای محراب و یا خط چهارراه بعثت – راه آهن استفاده کرده و در چهارراه شهدا پیاده شوید. سپس با کمی پیاده روی به میدان امیرچخماق می رسید.
